Historija

Bužim sa svojom okolinom, smješten u pograničnom dijelu Bosanske krajine, u dominantno brdovitom reljefu u narodu poznatom kao „bužimske strane“, sa ograničenim prirodnim resursima i zemljom oskudne plodnosti, učestalim ratovima, bunama, terorom, zulumima, migracijama, sa svim teškoćama mučnog i skoro neizdrživog stanja, kako u ekonomskom, tako i u političkom smislu, sa imanentnim kulturnim, socijalnim i političkim težnjama i stremljenjima njegovih stanovnika ka boljoj sadašnjosti i boljoj budućnosti, u svojoj dugoj povijesti je prošao kroz mnogobrojne faze koje su do danas ostavile trajne i upečatljive tragove, a ovaj kraj i ljude učinile nadaleko poznatim i prepoznatljivim. Područje je to sa višedecenijskom zapostavljenošću, nedovoljnim ulaganjima, koje tek u zadnjih nekoliko decenija doživljava duboke i raznovrsne promjene. Ali isto tako, to je prostor hrabrih i odvažnih junaka, istiskih gazija, alima i šehida, dobrih i srdačnih ljudi sa visokim stepenom patriotizma, o čemu svjedoče pisana povijest, usmena predanja, ali i najsvježija sjećanja.

ANTIČKI PERIOD

Područje današnje općine Bužim bilo je naseljeno još i prije nove ere, kada je ovaj teritorij naseljavalo keltsko-ilirsko pleme Japodi. Iako nema potvrde od strane zvanične nauke, mnoštvo pronađenih predmeta u neposrednoj blizini Čave, na lokalitetu Lončareva Glavica ukazuje da kontinuitet življenja na ovim prostorima seže dublje u prošlost. Osim toga, na brdu Radostovo u blizini otkrivene gradine pronađen je skeletni ostatak čovjeka i nekoliko glinenih  predmeta, koji prema arheološkom nalazu datiraju iz vremena 8. stoljeća prije nove ere. 1 Nakon višestoljetnog življenja na prostorima Bužima i šire regije, Japodi sa historijske pozornice odlaze 35. godine p.n.e., kada potpadaju pod vlast Rimljana.

Prema nekim historijskim izvorima u dolini rijeke Bužimnice, u Varoškoj Rijeci je postojalo manje rimsko naselje. 2 O naseljenosti ovog kraja od strane Rimljana svjedoči nam i spomenik pronađen na lokalitetu ove općine, podno brda Radostova, koji predstavlja stari rimski žrtvenik, odnosno epigrafsku aru. Pronađeni materijalni spomenik je predstavljao žrtvenik posvećen vrhovnom rimskom božanstvu Jupiteru. Isti se sastoji iz tri dijela: postolja, srednjeg natpisnog polja i gornjeg dijela-krova. Tekst na žrtveniku je slabo očuvan i ne daje dovoljno podataka da bi se preciznije odredila njegova starost. Zasigurno pripada vremenskom periodu od I-IV stoljeća nove ere, odnosno od vremena definitivne rimske okupacije naših krajeva (9.g.n.e.), do kasne antike. Ovaj žrtvenik je kao i svaki drugi žrtvenik u rimskoj politeističkoj, paganskoj religiji predstavljao mjesto na kome se redovno obavljao jedan od najstarijih i najznačajnijih religioznih obreda, odnosno rituala prinošenja žrtvi. Na taj način vjernici su uspostavljali neposrednu komunikaciju sa određenim natprirodnim silama, ili kako su to oni zamišljali božanstvima, konkretno bogom Jupiterom. Na pronađenom žrtveniku u Bužimu kao i na drugim spomenicima ove vrste podizane su posvete. O tome  svjedoči i nađeni epigrafski spomenik u Bužimu koji počinje posvetom I O M (I-iovi, O-optimo, M-maximo). Pronađeni vjerski spomenik dokazuje da je autohtono ilirsko stanovništvo ovih krajeva dobrim dijelom bilo romanizirano. Kako se are najčešće nalaze u rimskim naseljima i stanicama beneficijara, to nas upućuje na zaključak da bi na lokalitetu podno brda Radostova, gdje je pomenuti spomenik i pronađen, moglo biti još materijalnih ostataka iz rimskog perioda. Ovaj vrijedni epigrafski spomenik pronađen u Bužimu nalazi se u Zavodu za zaštitu kulturno-historijskog naslijeđa Unsko-sanskog kantona.

SREDNJEVJEKOVNI PERIOD

Propašću Zapadnog rimskog carstva, 476. godine, nastupa period srednjeg vijeka i vrijeme kada područje Bužima i šire regije naseljava germanski narod Goti. Kasnije, u 6. i 7. stoljeću na ove prostore dolaze Slaveni, koji u početku formiraju sklavinije, oblasti u kojima su živjeli van domašaja Bizantije.

Za vrijeme srednjeg vijeka ovaj prostor je bio prvo u sastavu Hrvatske države a od početka 12. stoljeća Ugarsko-Hrvatskog kraljevstva. U 10. st. ulazi  u sastav  prostrane župe Pset, koja se prostirala na istok do Plive, na jug do izvora Une, a na zapad dublje u Hrvatsku. U to vrijeme ovaj kraj je bio naseljen katoličkim stanovništvom.

U historijskim izvorima se kao godina prvog pomena Bužima uzima 1334., kada se naselje Bužim zvalo Čave, odnosno Bužim („In Čave alias Bužim“). 5  Od starina je nosio ime Čava ili čavski grad,da bi kasnije promijenio ime u Bužim. 6 Osim Bužima, u srednjem vijeku, prije dolaska Osmanlija postojala su i naselja Kostajnica (današnja Varoška Rijeka), Krupska (današnja Vrhovska), Dobro Selo i Čava. 7 Osim naseljenih mjesta u srednjem vijeku postoje i tvrđave Bužim, Kostajnica i Čavnik. Od svih navedenih utvrđenja, u historiografiji je najzastupljenija bužimska tvrđava, o kojoj su pisali brojni medijavelisti.

Prvi poznati bužimski vladar bio je Grgur Galles, čije ime se spominje 1336. godine. Grgur Galles je bužimski grad dobio na upravu od Ugarsko-hrvatskog kralja Ludovika. Nakon njega, poznato je da je Bužimom upravljao njegov potomak Ivan Čavski, a da je njegov sin, također Ivan, zajedno sa svojim sinom Nikolom 1425. godine svoj dio posjeda u Bužimu prodao za 200 zlatnika Ladislavu, Antunu i Ivanu, sinovima Nikole Blagajskog, odnosno unucima kneza Dujma Blagajskog.

Nije poznato kada i kako je Bužim dospio u vlast knezova Celjskih. Ono što je sigurno da je to bilo u isto doba kada su grofovi Celjski zavladali 1429. godine krupskim gradom. Naime, znano je da je posljednji Celjski knez Urlik, između ostalih gradova u Hrvatskoj držao i grad Bužim. Još dok je knez Urlik bio živ, oko 1456. godine, Bužim na upravu dobija Dora Blagajska, žena kneza Martina Frankopana. U zalog za svotu od 12.000 forinti, Bužim joj je na upravu darovao kralj Ladislav.

Kralj Matija Korvin, koji je na prijestolju u Budimu zamijenio kralja Ludovika, godine 1464., u mnoštvu gradova, koje dodjeljuje knezu Martinu Frankopanu, daruje i grad Bužim kao nasljedno dobro, pod uvjetom da odmah kralju ustupi grad Krupu. Iste godine, u prisustvu brojnih uglednika susjednih manjih gradova, među kojima Valentina i Mikule Mašića, plemića iz  Kostajnice (Varoške Rijeke), biva uveden u bužimsku tvrđavu.

Nakon smrti Martina Frankopana 1479. godine, kralj Matija, dodijelio je Bužim istaknutom hrvatskom plemiću Juraju Mikuličiću. Porodica ovog bogatog vlastelina potiče iz Šibenika, a početkom 15. stoljeća nosila je prezime Gašparović. Iako je od Kralja Matije na upravu dobio i neke druge gradove, kao što su Ostrožac i Ostrovica, on se odriče Ostrožca, predaje ga knezovima Blagajskim, ali zadržava grad Bužim, koga izabire za svoj stolni grad.

Juraj Mikuličić spada u red najznačajnijih vladara Bužima u predosmanskom periodu. Pod njegovim vodstvom, godine 1484., izvršena je temeljita rekonstrukcija bužimske tvrđave. Svjestan geostrateškog položaja svoga grada koji se nalazio u rubnom dijelu Ugarsko-Hrvatskog kraljevstva, a blizu granice Osmanskog carstva, donosi odluku da učvrsti i preuredi grad. Tada je knez Juraj upregnuo sve svoje snage i dao iz temelja sagraditi četiri nove i čvrsto sazidane kule. Bužim tada postaje pravi gospodski grad, a sam Mikuličić se u svakom javnom nastupu poče nazivati knezom bužimskim.

Na vrhuncu svoje moći, knez Juraj Mikuličić bužimski, se poče bezobzirno odnositi, kako prema svojim podanicima, tako i prema svojim susjedima, starim plemićima Menićima, koji su bili pod zaštitom knezova Blagajskih. Sukob je izbio kada je bužimski knez poslao svoje ljude da oru zemlju porodice Menić, bez njihove dozvole. U incidentu koji je uslijedio poginulo je pet Menića, a nekoliko ih bi ranjeno. Iako su neki svjedoci tvrdili da za vrijeme ovog  slučaja Juraj Mikuličić nije bio u Bužimu, to ga nije spasilo da 1488. godine bude izveden na sud pred bana Matiju Gereba. Ovaj nesretan događaj je najvjerojatnije bio razlog zbog čega je Mikuličić odlučio napustiti ne samo Bužim, nego i cijelo kraljevstvo. S obzirom da mu se zdravstveno stanje pogoršalo, te da mu je ponestalo motiva za upravljanje Bužimom, odlučio je otputovati u Rim, te ostatak života provesti u njemu. Kako su put i liječenje zahtijevali veću svotu novca, knez Juraj je u Kninu 1494. godine ovlastio svog šurjaka Ivana Keglevića, brata svoje supruge Jelene za novog kneza Bužimskog, uz naknadu za cijelih 5.000 forinti.

Naredne, 1495. godine, novi knez Ivan Keglević, uz blagonaklonost zagrebačkog kaptola biva uveden u red novih posjednika Bužima. Jedna od karakteristika ovog plemića jeste što se odrekao starih porodičnih pridjeva „Porički“ i „Gradački“, i uzeo novi prefiks uz svoje ime, knez Bužimski, koji su kao pridjev grofovi Keglevići nosili naredna četiri stoljeća. Tadašnji kralj Vladislav II dao je Ivanu kraljevsko pravo nad Bužimom, pod uvjetom da njegovo vladanje bude takvo da on, Ivan Keglević, ne bude podložan hrvatskom banu, već direktno njemu. Interesantno je spomenuti, da od ovog vremena datira usmena predaja muslimana bužimskog kraja, čija kazivanja su bila da je Ivan Keglević zidao grad i da je on kasnije nego li Bosna pao pod Osmansku vlast. Također su govorili da je predajom grada Ivanu Kegleviću u Bužim doselila znamenita porodica iz planinskih krajeva današnje Dalmacije, gdje joj se predak Kegal pominje još polovinom 15. vijeka.

Ivan Keglević je Bužimom vladao neograničeno, a kralj Vladislav II mu je 1497. godine dodijelio naselja Čaglicu, Stabandžu i Kostajnicu (Varoška Rijeka), koja su ranije bila pod upravom kneza Krupskog. 15

Nasljednik Ivana Keglevića na mjestu bužimskog upravitelja bio je njegov mlađi brat Petar Keglević (1478.-1554.), svakako najpoznatiji član čitave porodice Keglević. Bužimski knez bio je u prvoj i drugoj deceniji 16. stoljeća. Između 1520. i 1527. godine obnaša funkciju bana Jajačke banovine, a od 1535. do 1538., kapetan je Bihaćke kapetanije. Vrhunac njegove političke karijere jeste vrijeme od 1537. do 1542. godine, kada biva hrvatskim banom. Kao veliki junak i vojskovođa istakao se u najvećim bitkama koje su vođene u ovom dijelu Evrope krajem 15., i u prvoj polovini 16. stoljeća. Tako je sudjelovao u Krbavskoj bici, 1493., u bici na Mohačkom Polju 1526., odbrani Beča 1529., te nizu drugih bitaka. 16

Nakon pogibije kralja Ludovika na Mohačkom polju 1526. godine, Petar je bio stao na stranu protiv kralja Ivana od Zapolja, ali mijenja svoju odluku i do smrti ostaje vjeran habsburškom caru Ferdinandu. Pod stare dane Petar biva žrtva vlastitih grijeha iz perioda svoje vladavine, gdje je došao u sukob oko vlasništva nad određenim bogatstvom. U tim okolnostima smijenjen je od strane Nikole Zrinjskog nakon čega je završio u tamnici.

Za svoje vladavine, Petar je bio savjestan prema svojim podanicima, te je 1526. godine dao popisati sva prava i dužnosti svojih bužimskih podanika, i na taj način stvorio urbar, poznat po svom naslovu: „Privilegia Petri Keglevich urbarűs in ducatu suo Busin concessa.“  18 Isto tako, mnogo je učinio za razvoj rudarstva bužimskog kraja ali i šire. Godine 1525. sklopio je ugovor sa rudarskim majstorima radi kopanja ruda kao i pogodbu sa kovačem novca „Conductio impressoris monetarum per Petrum Keglevich“.

U 16. stoljeću grad Bužim je čuvao posebni gradski kaštelan, a privredom je rukovodio posebni nadzornik „provisor“. Grad je imao svoje sudije koje su krojile pravdu i plemićima i kmetovima, a imali su i posredničku ulogu u rješavanju sporova među lokalnim stanovništvom. U Bužimu nije bilo građana („cives“), već su stanovnici bili ili plemići ili kmetovi.

Osim Bužima u 16. vijeku na području današnje općine Bužim zasigurno postoji župa Čava, koja se spominje još 1501. godine. Okosnicu društvenog života u navedenoj župi činio je poseban grad Čavica ili Čavnik. Nije poznato vrijeme kada je tvrđava izgrađena, ali se pretpostavlja da je to bilo krajem 15. stoljeća. Čava je, također, imala svoje plemiće i svoje kmetove. Ugledna je bila porodica zvana Kozal od Čavice, među kojima se posebno isticao Toma Kozal. Godine 1522. kralj je darovao grad Čavicu Benku Baćanu i Baltazaru Alapiću, ali nema dokaza da su oni ikada taj grad držali. Od 1540. do 1563. godine tvrđavu Čavnik držali su plemići Farkašići, koji su se bili nametnuli za trajne gospodare tvrđave i seoske plemenske općine. Na čelu Čave u 1547. godini bio je županijski sudija Nikola Vrnčić. Za ovu tvrđavu se zna da je služila za odbranu Bužima do pada pod vlast Osmanlija. Nema podataka da su Osmanlije u njoj ikada držale posadu.

Od tri utvrde na područje današnje općine Bužim u 15. vijeku postojala je i tvrđava u Kostajnici, današnjoj Varoškoj Rijeci. Način života u istoj je bio dosta sličan kao u Bužimu i Čavniku. Tvrđava je služila ovdašnjoj seoskoj plemenskoj općini. Kralj je 1424. godine dao Kostajnicu knezu Nikoli Blagajskom. Kraće vrijeme u 15. stoljeću bila je pod pokroviteljstvom bužimskih gospodara Juraja Mikuličića i Ivana Keglevića. Porušena je za vrijeme jednog od osmansko-habzburških ratova, znatno kasnije nego tvrđava u Čavi. 22 Iako je poznato da se ova tvrđava nalazila na području današnjeg zaseoka Varošine, do danas nisu očuvanitragovi ruševina.

Od vremena Petra Keglevića pa do uspostave Osmanske vlasti nad Bužimom 1576. godine u historiografiji nije zabilježeno ime vladara ovoga grada. Sigurno je jedino da je to bilo vrijeme stalnih ratova, što je Bužim dovelo na vjetrometinu sukoba i interesa moćnika toga doba.

OSMANSKI PERIOD

Dodiri Osmanlija sa Bužimom počeli su znatno prije nego su Osmanlije vršile bilo kakve napade na ove prostore. Naime, u sukobima dviju tada moćnih država, na različitim frontovima u Bužim su dovođeni zarobljeni osmanski vojnici. Interesantno je spomenuti da se jedna grupa zarobljenih osmanskih vojnika 1521. godine u odsustvu Petra Keglevića, uspjela osloboditi zatočeništva u bužimskoj tvrđavi i ovladati njome. Tom prilikom je cijela bužimska posada posječena. Grad je povratio ban Ivan Torkvat (Karlović). Opsjedao ga je sa velikom vojnom, a zarobljenici su mu grad predali pod uvjetom da ih pusti da slobodno prođu u svoj zavičaj. Ban je vratio grad Kegleviću, koji mu je zamjerio što je pustio zarobljenike da slobodno izađu iz tvrđave. Žal je bila veća jer je roblje uz dozvolu bana sa sobom ponijelo brojne dragocjenosti.

Osmanlije su više puta pokušali osvojiti Bužim. Prvi neuspjeli pokušaj vezuje se za vrijeme Bečkog rata. Ban Ivan Karlović javio je 22. oktobra 1530. godine generalu Ivanu Katzianeru, da su Osmanlije prešli preko Une i da su prenoćili na brdu Radoč kod Bužima. Sagledavši situaciju, osmanska vojska se sutradan vratila preko Une na teritoriju Bosanskog sandžaka.

Prilikom drugog naleta, godinu dana prije pada Krupe 1564. godine, pod zapovjedništvom Mustafe-paše Sokolovića osmanska vojska je uspjela zauzeti Bužim. Uz dosta muke, praćen žestokim vojnim okršajem i upotrebom snažne vojne sile, general Ivan Lenković, iste godine vraća Bužim pod vlast Habsburškog carstva.

Nakon dvanaest godina, sredinom 1576. godine istaknuti osmanski vojskovođa i bosanski sandžak-beg Ferhat-paša Sokolović, sa vojskom od sedam hiljada vojnika zauzima gradove Bužim i Cazin. Prilikom sklapanja kratkotrajnog mira, 1577. godine, između Porte i Habsburške monarhije cesarski poslanik David Ungnad je zatražio da Osmanlije između ostalih gradova koje su zauzeli godinu dana ranije vrate i grad Bužim. Tu ponudu je Veliki vezir, Mehmed-paša Sokolović,  odbio uz obrazloženje da su u Bužimu i Cazinu podignute džamije, a takva mjesta se kršćanima povratiti ne mogu. Temelji te, prve u Bužimu izgrađene džamije, još se i danas vide u bužimskom gradu. Zauzećem bužimske tvrđave, Osmanlije u nju postaviše veliku posadu od 50 konjanika i 150 pješaka.

Sredinom 1578. godine habsburška vojska je pod vodstvom bana Krištofa Ungnada u čijem sastavu je bilo oko deset hiljada ljudi pored Cazina i Zrina uspjela zauzeti i Bužim. Međutim, već u jesen iste godine ovi gradovi su vraćeni u sastav Bosanskog sandžaka. 27 Kada je vijest o zauzimanju ovih tvrđava stigla do Ferhat-bega:„hitno je sakupio i opremio vojsku i krenuo tamo da neprijatelja suzbije. Kada je došao do tih tvrđava, nevjernici su već pobjegli glavom bez obzira, jer su uvidjeli da neće moći odoljeti navali. On je te tvrđave povratio i postavio u njih potreban broj mustahfiza.“ 28 Od tada pa sve do 1878. godine Bužim biva u sastavu Osmanske imperije.

FERHAD-PAŠA SOKOLOVIĆ – osvajač Bužima 1576. godine

Ferhad-paša Sokolović je bio osmanski vojskovođa i čovjek koji je obnašao važne funkcije u političkom životu Otomanske imperije. Potiče iz ugledne bosanske porodice Sokolovića i bliski je rođak velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića. Ferhad-paša je bio graditelj i utemeljitelj Banja Luke. Za svoje vladavine obnašao je niz važnih funkcija, među kojima je najznačajnija titula bosanskog beglerbega, odnosno bosanskog paše. On je 1580. godine postao prvi beglerbeg, Bosanskog pašaluka, čije je prvo sjedište bilo na Vrbasu. U Banjoj Luci je dao sagraditi 216 javnih građevina, a među njima su najpoznatije džamija Ferhadija, karavan-saraj, te nova čaršija sa oko 200 zanatskih i trgovačkih dućana. Pri kraju svoga života bio je unaprijeđen i za namijesnika Budimskog pašaluka. Za povijest Bužima bitna je činjenica da je ovo mjesto u sastav Bosanskog sandžaka došlo upravo u vrijeme vojne Ferhat-pašine.

S obzirom da se nalazio na granici između dva moćna carstva, osmanskog i habsburškog, Bužim je sa širim okruženjem dugo vremena bio poprište žestokih borbi i stradanja stanovništva. O teškim i surovim prilikama u tom vaktu najbolje svjedoče stihovi pjesme, koja se u različitim verzijama često pjevala širom Bosanske krajine pa i Bužima:

„Oj Krajino, krvava haljino,

“s tebe vazda započinje kavga,

“krvava si otkad si postala,

“s krvlju ručak, a s krvlju večera,

“svak krvave žvače zalogaje,

“nikad bijela danka, ni odmora“

Nakon ulaska Bužima i okoline u sastav nove imperije 1576., naredno stoljeće je proteklo u procesu stabilizacije osmanske vojne i političke vlasti, te prelasku na islam preostalog katoličkog stanovništva. Iako je bilo čestih upada  pojedinaca ili manjih hajdučkih grupa u ovaj kraj, pomijeranja  granice nije bilo.

Bužimskom tvrđavom zapovijedaju dizdari. Godine 1620., među posadom tvrđave spominje se Hasan, sin Behramov, koji se bavio prepisivačkim radom. Isto tako, među četovođama na Krajini bilježi se ime Mehmed-age, porijeklom iz Bužima, savremenika Muje Hrnjice.

U popisu graničnih tvrđava i njihovih posada koje su osmanske vlasti vršile krajem 16. i u prvoj polovini 17. stoljeća navode se podaci i o posadi bužimske tvrđave. Tako je 1586. godine „posadu činilo svih pet rodova graničara, ukupno 200 ljudi. Od 1616. godine farisa (konjanika) više nije bilo, a ukupan broj vojnika bio je smanjen na 113, pa ponovo nešto povećan u 1643. godini na 131.“

Krajem 17. stoljeća u vrijeme Velikog bečkog rata (1683.-1689.),  došlo je do prvog velikog stradanja bužimskog kraja otkada je ušao u sastav Osmanske države. Naime, karlovački general Ernest Paradajzer 1685. godine opustošio je s vojskom okolinu Bužima, koji  nije zauzeo zbog snažnog otpora posade bužimska tvrđave. U junu 1686. godine dopro je do Bužima hrvatski ban Nikola Erdedi sa 600 vojnika. Ne mogavši tvrđavi ništa naškoditi, banova vojska je popalila brojne kuće u Bužimu. Treća navala na Bužim u toku ovog rata izvršena je 1688. godine i tom prilikom nastradalo je oko 60 Bužimljana. U toku i poslije završetka ovog rata u bužimski kraj dolaze muslimanske izbjeglice iz Like.

Godine 1700., u Bužimu se navodi ćehaja (upravnik tvrđave) pod imenom Alija. 33  U nedostatku dovoljno podataka o Bužimu početkom 18. stoljeća, zanimljiva je informacija o vojnom stanju tvrđava  koju je bosanski namjesnik 1734. godine uputio Porti, gdje se navodi da se u Bužimu nalaze dva velika i tri manja topa, te 250 vojnika.

Nepune četiri decenije mira prekinula je habsburška nakana zauzimanja Bosne u ratu dva carstva od 1736. do 1739. godine. U pripremi za napad na Bosnu, Habsburška vojska je najveći tabor imala na polju kod Gradiške, a druga dva tabora su bila postavljena „preko puta“ Cetingrada, Bužima i Stare Ostrovice, kao najisturenijih bosanskih tvrđava u to vrijeme. Za ove vojne Bužim je napadnut od vojske hrvatskog bana Josipa Esterhazija, koji je sa velikom vojskom došao do pod zidine bužimskog grada i opsjedao ga četrnaest dana. Komandant odbrane Bužima Ahmed Bajrektarević, predvodio je doista herojsku odbranu tvrđave, te do nogu potukao vojsku bana Esterhazija. Zbog ovog vojnog pothvata njegovo ime je dugo vremena ostalo urezano u narodnom sjećanju.

U narodu se očuvala predaja da je prilikom opsade, opkoljenim Bužimljanima u pomoć priteklo devet Jezerana: Šahin, Čerkin, Sikleuša, Harčeta, Kalauz, Abdija, Pajalin, Kiran i Selim.Koristeći se vještom varkom da zastraše vojsku bana Ungnada, ova grupa vojnika je bitno uticala na sami ishod opsade. Naime, na konjima kružeći oko Velikog Brda, na domak starogradske tvrđave sa barjacima i talambazima u rukama, pokušali su stvoriti dojam o skorom dolasku u ispomoć velike osmanske vojske, iz devet pravaca, u čemu su na koncu i uspjeli. Kada se u redovima napadača primijetilo komešanje, te otpočelo povlačenje, branioci tvrđave te malobrojna ispomoć udariše na vojsku hrvatskog bana, te se zametnu silovit boj, o kojem ostade narodna pjesma koja se očuvala do danas: “Bježi bane niz bužimske strane, ne goni te sva butum Krajina, već te goni devet (sedam) Jezerana“, ili „bježi bane niz bužimske strane, ne tjera te Ali-paša s vojskom, već te tjera devet (sedam) Jezerana.“

OPIS OPSADE TVRĐAVE BUŽIM 1737. GODINE

„Moralni i hrabri serdar, pošto je islamska vojska izvojevala pobjedu, primio je zastrašujuću vijest, da dok se vojska još nalazila u polju Podrašica  neprijateljska vojska opsjeda osmanske kule na Krajini: Bužim i Cetingrad. Kao što je prije navedeno, hrvatski ban Esterhazi, koji je opsjedao tvrđavu Bužim, krenuo je još prije iz svoje zemlje s brojnom vojskom, namjeravajući da zauzme jednu od tri bosanske tvrđave-tvrđavu Novi. Osnovao je logor u mjestu zvanom Jarula, na pola sata udaljenosti prema Novom, i počeo da priprema ratna sredstva za opsadu. Baš u to vrijeme, nepromjenljivom Božjom odredbom, žestoke poplave Une i Sane, koje su se svake godine izlijevale, onemogućile su da se približi spomenutoj tvrđavi. Pošto je četrdeset dana izgarao u želji, iznenada je upravio prema tvrđavi Bužim da je opsjedne. Tvrđava se nalazila na jednoj uzvisini na udaljenosti od osam sati sjeverozapadno od spomenute kule. Dok je opsjedao tvrđavu stanovništvo je bilo pritiješnjeno. Ta tvrđava je bila veoma čvrsta. U stvari, u njoj je bilo malo muhafiza i stanovnika, ali s obzirom da je u to vrijeme stanovništvo bilo nomadsko i muškarci i žene su bili hrabri. Čak su žene i djevojke bile hrabrije, odvažnije i srčanije od muškaraca. Bile su visoke, lavljeg srca i izdržljive; najčešće su radile muške poslove. I u bojevima i napadima dok su se tukle, nisu se razlikovale od muškaraca. I ovaj put su u boju učestvovali i djeca i odrasli, boreći se kao lavovi za Bosnu, pa je u narodu nastao ep koji se pjeva.Pošto je minulo izvjesno vrijeme od opsade, stanovništvo tvrđave je, da bi izvijestilo vezira o stanju u tom kraju, napisalo molbe i mahzare i poslalo ih po hrabrom i odvažnom mladom junaku, sinu alemdara, alemdar-Ahmedu. Njega su izveli noću iz tvrđave, smatrajući da je to doba pogodno. Polje Podrašnica je udaljeno od Bužima dvadeset šest sati. Da bi osmanskoj vojsci stigla pomoć za Banjaluku, alemdar je pohitao i stigao u polje dok se vojska pripremala za pokret.Međutim, svi su se složili da se ide u pomoć Banjaluci, s obzirom da je to bilo i nužno i značajno. Dok nestane opasnosti na toj strani, bilo je potrebno da se strpe stanovnici Bužima i Cetingrada. Stoga je sa zadovoljstvom primljeno mišljenje serdari ekrema, koji je bio na putu, da se pošalju bujuruldije i da se narodu tvrđava: Novog, Bihaća, Krupe, Ostrošca, što predstavlja isto područje i nalazi se blizu, uputi jedan dio vojske da zaštiti tvrđavu, a drugi dio da stigne u Banjaluku, te jedan dio da se izdvoji za pomoć Bužimu i Cetingradu. Osim toga, uvaženi serdar je spomenutog alemdara, s pohvalama i tajnim savjetima i obećanjima, vratio nazad. Pošto se alemdar vratio u Bužim i bez poteškoća ušao u tvrđavu, da bi ih razveselio i utješio, rekao je: „Eto, presvijetli paša s bezbrojnom vojskom uskoro stiže u pomoć. Strpimo se malo, jer je serdar razvio svoj pobjedonosni bajrak, pa ne bismo smjeli napraviti neki sramotan korak dok on s vojskom ne stigne“, tako govoreći htio je da ih ohrabri, da im podigne moral i sačuva zavičaj. U to vrijeme borbe, noću je dva-tri puta izlazio iz tvrđave i nalazio se s krajiškim prvacima, koji su se sabrali u Ostrovici. Hrabrio ih je blagim riječima: „Budite spremni! Stanovnici tvrđave će biti strpljivi dok od vas ne stignu vijesti. Osluškujte, svakako presvijetli paša dolazi. Ne budite ogorčeni.“  Tako je sad onima u tvrđavi, a sad njima davao snagu.Ponovo je ušao u tvrđavu i sve ojačao, jer je savladao neprijatelja, odsjekao mu glavu i izvadio jezik. I tako, bilo kako bilo, nije pokazao ni trunke slabosti i uspio je da sačuva tvrđavu. O ovome stanju je, s vremena na vrijeme, obavještavao po svojim ljudima stanovništvo tvrđave Cetingrad. Na isti način, uz pomoć ratnih varki i njih su hrabrili. U stvari, opsada se produžila petaest dana. Pa ipak, on nije dopustio da zavlada beznadežnost. Baš u to vrijeme, da bi napravili pokret, krajiški ratnici sastali su se u Ostrošcu, mjestu udaljenom šest sati od tvrđave Bužim. Tu  su saznali da je neprijatelj stigao u Banjaluku. Ova vijest je sviju uznemirila, pa su, ne čekajući valijin dolazak, digli se da savladaju neprijatelja koji je opsjedao tvrđavu Bužim. Međutim, saznalo se da je neprijateljska vojska uništena u Banjaluci i da su neprijatelji sakupili ono što su imali i dali se u bijeg. Dok su u takvom stanju bježali, krajiške gazije koje su se sabrale u Ostrošcu su ih sustigli. Izašli su junaci koji su bili u tvrđavi, pa su se zajedno bacili na neprijatelja i dugo vremena im slijedili trag, te mnoge ubili. Zarobili su dosta opreme, sredstava koje su ostavili i nekoliko topova.“

Ono što je posebno važno kazati za ovaj rat, jeste da je on bio prekretnica u stvaranju bošnjačke samosvijesti o svojoj posebnosti u odnosu na braću islamske vjere, jer su Bošnjaci sami bez vojne i materijalne pomoći Stambola, porazili vojsku velike evropske sile. U ovom ratu Bužimljani su pokazali visok stepen svijesti o vlastitom bošnjačkom biću, što će se dodatno potvrditi i u svim kasnijim ratovima i atacima na ovaj prostor.

U pripremama za ovaj rat sudjelovali su brojni špijuni koji su slali informacije u Beč o stanju na bosanskom krajištu. U jednom od izvještaja „od 14. aprila 1737. godine spominje se Bužim, za koji se navodi da se nalazi na vrhu jednog brda, te da pored odbrambenih zidova Bužim ima tri kule i 300 članova posade“.

Dugi period mira u bužimskom kraju „bio je narušen 1782. godine, kada je došlo do nereda na granici kod Bužima u kome je bilo mrtvih na obje strane. Navedeni nemiri na granici desili su se u vrijeme učestalih uhođenja i izviđanja krajiških tvrđava“. Nakon održavanja Divana (ejaletskog vijeća) u Travniku 1783. godine, Džafer-paša Čengić je dobio valijin nalog da uspostavi stanje mira u Krajini. Tom prilikom valija je naredio da se tvrđave na sjevernoj granici ejaleta, među kojima i Bužim, oprave i snabdiju potrebnom municijom.

Godinu dana kasnije, 1784., ponovo je izbio granični spor između Habsburgovaca i Osmanlija oko „suhe međe“ na Krajini. Naime, Habsburgovci su tražili korekciju granice, tj. da im se ustupi čitava teritorija do rijeke Une, po čemu bi im među 21 tvrđavom i 4 kule pripali i Cetingrad, Kladuša, Cazin, Ostrožac, Krupa i Bužim. Tim povodom je na granici došlo do jačih čarkanja između stanovnika Bužima i habsburških graničara. Neki su mislili da je došlo do novog rata, pa je u Bosnu stigao sultanov izaslanik, Ahmed-aga Karađozbegović, da smiri strasti u ovom dijelu Bosanske krajine. 40 „Do pomirenja nije moglo doći jer su austrijski graničari pored ostalog tražili zemljišne predjele do Une, na šta Bužimljani nisu pristajali“ 41 U vrijeme Dubičkog rata 1788.-1791. godine Bužim je bio pošteđen većih borbenih dejstava iako su ovdašnji Bošnjaci učestvovali i u ovom ratu.

Za vrijeme osmansko-habsburških ratova, u opasnosti za vlastiti život, većina stanovništva je naseljavala područja neposredno uz tvrđavu, kako bi se u slučaju opasnosti mogli lakše skloniti pred neprijateljem. Poslije Svištovskog mira 1791. godine, stanovništvo naseljava cijelo područje u slivu riječice Bužimnice, Čaglice i gornjeg toka Baštre, gdje su prethodno bili samo pašnjaci i njive stanovnika bužimskog kraja. Tako u bužimskom kraju nastaju nova sela: Bag, Mrazovac, Čava, Konjodor, Lubarda, Varoška Rijeka. I samo naselje Bužim počinje se postepeno širiti sa brda u dolinu Bužimnice.

Krajem 18. stoljeća u manjem obimu počeo je proces doseljavanja srpskih porodica iz Like i Dalmacije u bužimski kraj. To doseljavanje trajalo je sve do 1875., odnosno do početka Velike istočne krize.

Poslije Svištovskog sporazuma 1791. godine, kojim je završen Dubički rat, uslijedio je period mira između dva carstva. Međutim, to se nije odnosilo i na Krajinu. Nezadovoljni odlukama Svištovskog mira, kojim su izgubljeni gradovi Drežnik i Cetingrad, Krajišnici predvođeni Hasan-agom Pećkim nisu mirovali. Tako je narednih četrdeset godina dolazilo do čestih upada u međugraničnom pojasu i sa jedne i sa druge strane. Kako ni jedan bosanski namjesnik još od  1806. godine nije uspio uspostaviti red na bosanskom krajištu,  Porta 1819. godine za valiju u Bosni imenuje Seid Ali Dželal-pašu, kome se po prvi put u Travnik odazvao i Hasan-aga Pećki. Za ovog posjeta Travniku, u pratnji Hasan-aginoj bio je i Mahmut-aga Bužimski. Nakon posjete Travniku, „Hasan-aga i Mahmut-aga su se priključili Mustafa-pašinom pohodu na Crnu Goru, čime su željeli pokazati valiji da oni nisu  odmetnici, već da su ponosni Bošnjaci“. 44 Iako su kod Dželal-paše jedva uspjeli da se spase, Hasan-aga Pećki, Murat-beg Beširević i Mahmut-aga Bužimski su 1822. ponovo učestvovali u pobunama protiv novog valije Selim-paše.

Ime Mahmut-agino spominje se i na senedu potpisanom 1830. godine u Vrnograču. Navedenim senedom koji je potpisan sa vodećim ljudima sa druge strane granice, precizirani su mirovni ugovori između Habsburške monarhije i Osmanskog carstva u pograničnim mjestima u Krajini. Pored mustahfiza Mahmuta kao potpisnik se navodi i Ibrahim-aga iz Bužima.

Dakle, od završetka Dubičkog rata pa sve do pokreta za autonomiju Bosne 1831.-1832.godine, koji je predvodio Husein-beg Gradaščević, Cazinska krajina i Bužim bili su vrlo turbulentan prostor sa učestalim nemirima i pobunama. U vrijeme samog pokreta za bosansku autonomiju narod Krajine i Bužima je stao uz tu ideju, i mnogi Bužimljani su učestvovali u pobjedi bosanske vojske nad sultanovom vojskom kod Lipljana na Kosovu ljeta 1831., i u odlučujućoj borbi na Palama podno Romanije 1832. godine. I nakon što je pokret za autonomiju Bosne ugušen, širom Bosne, pa tako i u Krajini, nastavile su se sporadične bune protiv samovolje osmanske vlasti nad Bosnom.

Među krajiškim begovima koji su se u prvoj polovini 19. vijeka suprotstavljali sultanovim reformama i bosanskim vezirima bio je i posljednji krupski kapetan Mehmed-beg Krupić. On se 1837. pobunio protiv centralne osmanske vlasti zajedno sa ostalim krajiškim begovima. Vojsku krupskog kapetana u velikom broju činili su i Bužimljani. U borbi na Lipniku, mjestu u blizini Majdana, njihovu vojsku porazio je Mehmed Salih Vedžihi-paša 47 (bosanski vezir od 13. jula  1835. do 28. septembra 1840.). 48 Nakon ovog poraza, muteselim Krupe, Mehmed-beg, sa nekoliko svojih ljudi se izvjesno vrijeme skrivao u bužimskoj tvrđavi. Pošto je zaveo reda u kadilucima i selima širom Krajine, Vedžihi-paša je napustio Krajinu.

Prije dolaska ovog namjesnika u Krajinu, po jednom službenom osmanskom popisu u bužimskoj utvrdi je 1833. godine između ostalog bilo 18 topova, preko 70 pušaka, 120 sanduka baruta, 40 starih sablji, i dosta druge vojne opreme. Izvještaj iz 1834. godine govori da su oko bužimske tvrđave bile 374 kuće sa oko 1500 stanovnika, od toga 800 boraca.

Da se Vedžihi-paša ne može u bužimskom narodu pamtiti samo po nedaćama, nego i po dobru, pokazuje nam njegovo veliko djelo, koje se ogleda u tome što se založio za potpunu rekonstrukciju stare drvene džamije 1835., kako piše na ploči pri ulasku u džamiju ili kako govori vakufnama iz 1838. godine. Ova džamija, koja je prvobitno sagrađena u 18. stoljeću, najveća je i najpoznatija drvena džamija na Balkanu.

Samo nekoliko godina kasnije, u proljeće 1843. godine u Krajini je izbila buna nakon što je vezir Mehmed Husrev-paša počeo sa prikupljanjem i regrutovanjem mladića u nizamsku vojsku, tražeći od Bošnjaka da predaju oružje, Za vrijeme ovog ustanka u opsadi je bila i bužimska tvrđava. Mehmed-beg Arnautović, krupski kapetan, prilikom ove pobune sklonio se u bužimsku tvrđavu.

Smirivanjem odnosa sa Travnikom, dvije godine kasnije zbog nemira na granici sa Habsburškom monarhijom, izbio je novi sukob. Prilikom napada na Podzvizd, 9. jula 1845. godine, došlo je do velikog vojnog okršaja između jedinica hrvatskog bana Josipa Jelačića i  krajiške vojske. Preko 3500 ljudi iz Bužima, Vrnograča, Todorova, Velike i Male Kladuše, Stijene i Cazina, spremno je dočekalo austrijsku vojsku, i nanijeli joj težak poraz.

BUNA KRAJIŠNIKA 1850.-1851. GODINE

Poslije pohoda Vedžihi-paše, Krajina i Bužim ostaju roviti i bivaju mjesto gdje ideja bosanske posebnosti nije prestajala. Brojne reforme, povećanje poreza te samovolja vlasti, osnovni su razlozi učestalih pobuna još od 1848. godine.

Ovog puta, glavna buna širom Krajine izbila je u januaru 1850. godine, na čijem čelu je stajao Alija Kedić iz Elkasove Rijeke. Vrnogrački dizdar, Alija Kedić, bio je grdosija od čovjeka, visok preko 6 stopa, razvijen, plećat i neustrašiv junak. 53 Osim što je bio hrabar i sposoban, uspio je mobilizirati veliki broj Krajišnika pod jedan barjak. Govorio je Bošnjacima da je muslimanska vjera u opasnosti i da ih je čak i sultan u Carigradu iznevjerio. Ti Kedićevi govori bili su na fonu uvriježenog mišljenja bosanskog plemstva tog vremena da reforme koje sultani provode u 19. vijeku, direktno zadiru u temelje tradicionalnog islama.

Krajem januara 1850. godine, na okupljanju u Bihaću, „pobunjenici su izabrali deputaciju koju su uputili valiji da ga mole da im smanji porez i ukine novouvedeni porez“. Nakon što nisu dobili zadovoljavajući odgovor, nastavili su sa pobunama, te 12. marta zauzeli Bihać. Sin bužimskog muteselima, Derviš-beg Arnautović, nakon višednevne opsade, 20. marta je otvorio vrata pobunjenicima, koji su sa 4.000 vojnika zauzeli bužimsku tvrđavu. U narednom periodu pobunjenici su zauzeli Krupu, Novi i Prijedor. „Oko 2.000 vojnika iz bužimskog kraja upućeno je u druge gradove i šehere, da održavaju red.“

S tim u vezi Porta u augustu 1850. godine, nakon trogodišnjih nemira, u Bosnu šalje zloglasnog Omer-pašu Latasa. Već narednog mjeseca, u mjesecu septembru, sa oko 4.500 vojnika Latas stiže u Prijedor, te uspijeva umiriti Krajišnike, koji su mu „obećali da će u potpunosti ispuniti sva Portina naređenja“. Između ostalih  na noge Omer-paši došli su „Ibrahim-efendija Kapić i Alija Kedić, koji su naoružani pušteni pred mušira. Omer-paša im je i na taj način htio staviti do znanja da ih se ne plaši. Osvjedočivši se tako da je Krajina spremna da prihvati sve što Porta zahtijeva,“ vrlo brzo je riješio sporne slučajeve. Kako bi udovoljio zahtjevima pobunjenika, smijenio je pojedine muteselime. Uz uvjerenje da su primili nove uredbe, koje su donesene za cijelu Bosnu, Omer-paša se zaputio prema Travniku.

Njegovim odlaskom nisu prestali nemiri u Krajini. Buna je počela već u januaru 1851. godine. „Uzrok nezadovoljstvu bilo je prikupljanje danka  za 1850. godinu“, od strane bihaćkog kajmakama. „On je naredio da bihaćka i ostrožačka nahija prilože po 1.200 kesa, a bužimska 670 kesa.“ Krajišnici su odbili platiti toliki danak, pa „ma sam sultan došo i iskao ga.“ 57 Poslije savjetovanja u Cazinu, odlučeno je da svi koji mogu nositi oružje treba da idu u Tuzlu. Na čelo otpora stavili su se Alija Kedić, kadija Ibrahim Kapić i bajraktar Omer Redžić.

„Pokreti ustanika u Krajini postali su sve učestaliji tokom januara 1851. godine. U Bihać su stizali muslimani iz svih nahija, a bilo je izdato i naređenje da svaka kuća pošalje po jednog naoružanog čovjeka. Središta ustanka bili su Bihać i Prijedor; u bužimskoj i ostrožačkoj nahiji ostalo je po 300 pandura sa zadatkom da čuvaju utvrde.“

„Ustanici su 11. februara krenuli u dvije kolone iz Bihaća; prva kolona pod vodstvom Alije Kedića od oko 3.000 ljudi otišla je prema Prijedoru, a druga, također od 3.000 ljudi, krenula je preko Petrovca u Ključ na čelu sa kadijom Ibrahimom Kapićem, koji je imao i dva topa.“  Oko 7.000 ustanika, predvođenih Kedićem, zauzelo je Banjaluku 26. februara. „U isto vrijeme Omer-paša je naredio koncentrisanje nizamske vojske u Travniku.“ Prikupljena vojska, od 3.000 ljudi, dobila je naređenje da krene u Krajinu na gušenje pobune, a na čelu joj se nalazio Mustafa-paša.“ Omer-paša je slao prijetnje za koje pobunjenici nisu mnogo marili.  Osvajanjem Banjaluke, zagospodarili su cijelom Krajinom jer su već držali Cazin, Bihać, Petrovac, Kulen-Vakuf, Krupu, Bužim, Novi, Ključ i Sanski Most.

„Napredovanje ustanika prema Travniku zaustavljeno je kod Jajca, koje su oni inače držali; prva borba se zbila 6. marta. Tri hiljade ustanika predvodio je Ibrahim Kapić.“ U ovoj bici ustanici su poraženi  od vojske koju je predvodio Mustafa-paša, nakon čega su se povukli u jajačku tvrđavu. Na vijest da je došlo do okršaja, prema Jajcu su sa vojskom pohitali Omer-aga Hasanagić, Omer Redžić i Alija Kedić. Na čelu vojske od 5.000 pješaka i 2.000 konjanika, Kedić je u Jajce stigao 12. marta.

Sa puta iz Hercegovine, Omer-paša je u Jajce stigao 16. marta. U drugoj polovini marta, u nekoliko bitaka, njegova vojska je nanijela niz poraza ustanicima, te ih prisilila na povlačenje u dolinu Une. Alija Kedić, sa svojim korpusom, poražen je kod Đulhisara, mjesta između Jajca i Mrkonjić Grada.

Pošto je u Banjaluci zaveo reda Omer-paša se dalje uputio u Krajinu. Slijedeća velika bitka vojske Omer-paše Latasa i nepokolebljivih Krajišnika predvođenih Kedićem odigrala se na lijevoj obali Une kod Krupe, 26. aprila 1851. godine. Borba je trajala tri dana. Nakon još jednog pokušaja otpora Kedićevih pristaša, Latasova bojna je krajem aprila slomila otpor Bošnjaka. Pad Bihaća označio je kraj buna u Bosanskoj krajini. 63

Za vrijeme Latasovog pohoda bužimski kraj je doživio veliki društveni potres. Prije toga Bužim je bio centar trgovine ovog kraja. Imao je čaršiju u kojoj se za pazarnog dana sakupljao veliki broj ljudi iz okruženja i gdje se trgovalo žitom i stokom. Ovaj sajam, koji je bio od najvećeg značaja za privredni život ljudi ovog kraja ukinuo je Omer-paša, zbog otpora Bužimljana sultanu i veziru. Osim toga, Latas je središte trgovačkog života prebacio u Bosansku Krupu. Od njegovog vremena u Bužimu je propala dotad razvijena trgovina žitom, a dućani su opustjeli. Bužimska tvrđava u potpunosti je napuštena. Uslijedio je dug period stagnacije ovog kraja, što će biti usud Bužima sve do pred kraj 20. vijeka.

Poslije sloma ustanka, Omer-paša je mnoge bosanske begove prognao u Carigrad i Malu Aziju, gdje je većina njih ostavila svoje kosti. Međutim, Latas je oprostio Kediću, s nagodbom da više ne ustaje protiv sultana i njegovih naredbi. Narednih deset godina Alija Kedić je ratovao u službi Omer-paše Latasa. 64 Jedne prilike, Omer-paša je od njega zatražio da mu pokupi i dovede krajišku vojsku, pa mu je Ale doveo „500 golih Krajišnika.“ Kad ih je vidio, Omer paša je smijući se upitao: „Kamo, Ale, vojska“? Ne davši se zbuniti, on je odgovorio: „Evo, paša, metni jim jaje na nišan, koji ne pogodi mene metni“. 65 Sa sabljom u ruci, poginuo je u okolini Trebinja, oktobra 1861., u ratu protiv Crnogoraca, kada se nalazio na čelu odreda bosanskih bašibozuka.

Naredne dvije decenije protekle su u jeku oporavka stanovništva od Latasovog pohoda. Iako je poslije ovog pohoda narod Bužima bio kažnjen od strane bosanskih namjesnika, kako u ekonomskom, tako i u ukupnom društveno-političkom pogledu, taj isti narod je 1878. godine zajedno sa ostalim Bošnjacima-muslimanima nevoljko dočekao vijest iz Berlina da je sultan predao Bosnu Austro-Ugarskoj. Uslijedilo je razdoblje u kojem će narednih 40 godina Bosna i Hercegovina, Krajina i Bužim biti dio jednog drugog, moćnog Austro-Ugarskog carstva.

ADMINISTRATIVNO-TERITORIJALNI I UPRAVNI STATUS BUŽIMA OD 1576. DO 1878. GODINE

Od pada srednjovjekovne bosanske države pod osmansku vlast 1463., pa do osmanskog zauzimanja Bužima 1576. proteklo je, dakle, 113 godina. Od 1463.-1580., Bosna je bila podijeljena na sandžake, koji su bili u sastavu Rumelijskog beglerbegluka, odnosno ejaleta. Ulaskom u sastav Osmanskog carstva, Bužim biva dijelom Bosanskog sandžaka i Rumelijskog ejaleta, a osnivanjem Bosanskog ejaleta 1580. godine, pa sve do kraja Osmanske vlasti i dolaska Austro-Ugarske biva u njegovom sastavu. Godine 1616. iz dijela Bosanskog sandžaka izdvojen je teritorij od kojeg je formiran novi Bihaćki sandžak, u čiji sastav ulazi i Bužim. Za vrijeme Osmanske uprave gradom Bužimom upravljaljali su dizdari koji su bili podređeni čas bosanskom, čas bihaćkom sandžak-begu, ovisno o kom vremenu je riječ.

Od ulaska u sastav Osmanskog carstva, Bužim je najčešće imao status nahije (ar. nâhî-strana, oblast, kraj, predjel), najmanje administrativno-teritorijalne jedinice Osmanskog carstva. Prema tome, osmanski termin nahija u potpunosti odgovara srednjovjekovnom pojmu župa. Nahija je imala tačno određenu teritoriju sa određenim prerogativima vršenja vlasti.

Veće teritorijalne, a uz to sudske oblasti od nahije u Osmanskom carstvu bili su kadiluci ili kaze. Bužim je u različito vrijeme bivao u sastavu različitih kadiluka. U 16. st. Bužim je dio Kamengradskog, u 17. st. dio Bihaćkog i jedno kratko vrijeme Krupskog, a u 18. ponovo Kamengradskog, te na koncu u 19. st. ponovo Krupskog kadiluka. Kraći period, u prvoj polovini 19. stoljeća, Bužim je imao status kaze, koju će kao vid kazne ukinuti Latas.

Najveće administrativno-teritorijalne jedinice u ejaletima, beglerbeglucima, pašalucima ili vilajetima bili su sandžaci. Bužim je ulaskom u sastav Otomanske imperije 1576. postao dio Bosanskog sandžaka, a formiranjem Bihaćkog sandžaka 1616. godine Bužim ulazi u njegov sastav. Ukidanjem Bihaćkog sandžaka 1711. godine Bužim ponovo ulazi u sastav Bosanskog sandžaka, u čijem sastavu ostaje sve do nove reorganizacije koju sprovodi Omer-paša Latas od 1850.-1852. godine. Ovom reorganizacijom ukinuti su sandžaci i kadiluci, a formirani kajmakamluci i mudirluci, koji su se teritorijalno znatno razlikovali od sandžaka, odnosno kadiluka. Po toj podjeli Bosanski ejalet se dijelio na šest kajmakamluka, među kojima je i Bihaćki, u čijem sastavu je i Bužim, kao dio Krupskog mudirluka. Takva podjela ostaje sve do jula 1865. godine, kada je donesena uredba za Bosanski ejalet, koji je opet obnovljen u jednu jedinstvenu pokrajinu, podijeljenu u sedam sandžaka. Bužim kao dio Bihaćkog sandžaka i Krupske kaze dočekuje Austro-Ugarsku okupaciju 1878. godine.

U dijelu vojne strategije odbrane carstva u svojim pograničnim dijelovima Osmanlije su gradile vojne oblasti-kapetanije. Bužim je skoro sve vrijeme postojanja kapetanija u Bosni bio dio Krupske kapetanije koja je postojala od 1565. do 1835., kada su kapetanije u Bosni i ukinute. Jedno kratko vrijeme Bužim je čak bio i sjedište Krupske kapetanije. Dakle, stari bužimski grad je bio grad u kojem su kraće vrijeme stolovali bosanski kapetani. Kao najznačajniji vojskovođa Bužima iz polovine 17. st. spominje se Muhamed-aga Badnjević, brat krupskog kapetana Sulejman-age Badnjevića. Početkom 18. stoljeća u nasljednom kapetanstvu porodicu Badnjevića u Bužimskoj nahiji zamijenila je begovska porodica Arnautovića.

VELIKA ISTOČNA KRIZA (ustanak 1875.-1878.)

Kao što je poznato, posljednje decenije Osmanske vlasti u Bosni protekle su u bunama Bošnjaka a pred samu Austro-Ugarsku okupaciju i Srba. Godine 1876.-1877., Srbija i Crna Gora su uz pomoć Srba iz Bosne vodile rat protiv Osmanskog carstva ali i muslimana na Balkanu uopće. U tom smislu značajno je istaći da je 1875. i 1876. godine na Ćorkovači u blizini Bužima bio stacioniran logor srpskih ustanika, koje je predvodio Petar Karađorđević (Mrkonjić). Ova četa, koja je djelovala na širem prostoru Bosanske i Hrvatske krajine u cilju protjerivanja osmanske vlasti iz Bosne i Hercegovine, u nekoliko navrata je imala direktne vojne okršaje sa Bužimljanima.

„Na dan 10. oktobra 1875. godine, u neka sela nahije Bužim u Bihaćkom sandžaku, prešlo je sa suprotne strane oko pet stotina naoružanih odmetnika, koji su vršili napade. Vodili su mnoge okršaje sa rezervnom carskom vojskom, koja je još ranije tamo upućena. Dva puta su izgonjeni sa svojih položaja i konačno, ne mogavši dalje odolijevati carskoj vojsci, ostavili su dvadeset troje poginulih i pobjegli na drugu stranu. 72 Naredne, 1876. godine, 30. maja „jedan odred odmetnika, koji se formirao na suprotnoj strani pod komandom  poznatog ustanika Karađorđevića, prešao je preko granice u šumu Ćorkovaču, koja se nalazi na granici nahije Bužim. Pošto su puščanom paljbom počeli napadati pomoćnu vojsku koja se tamo nalazila, oni su na isti način uzvratili, pa su hrabro napali na njih i počeli ih odbijati. U sukobu, koji se vodio prsa u prsa, na koncu su odmetnici, ostavivši na bojištu oko šezdeset poginulih, potučeni pobjegli. U ovom okršaju poginulo je pet nefera (vojnika), a petnaest je bilo ranjeno.“

Početkom ljeta, 26. juna na Dobrom Selu, te 28. juna na Bućevcima, odigrale su se dvije teške bitke u bužimskom kraju. Najznačajnija bitka u cjelokupnom ustanku odigrala se 7. jula 1876. godine na Ćorkovači. Srpskim ustanicima je dopremana pomoć od novoformirane čete u Brezovači. Kako je veliki dio ustanika svakodnevno otkazivao poslušnost Petru Mrkonjiću, u ovoj završnoj bici Bošnjaci Bužima i okoline su do nogu potukli srpsku četu na Ćorkovači. 74 Iako za to nema pisanih tragova, u narodu bužimskog kraja su se do danas očuvala brojna usmena predanja o zarobljavanju Mrkonjića od strane Bužimljana te njegovoj deportaciji na teritoriju Habsburškog carstva.

AUSTROUGARSKI PERIOD

Na Berlinskom kongresu 1878. godine, Velike sile su dale mandat Austro-Ugarskoj da okupiraju i upravljaju Bosnom i Hercegovinom. Bošnjaci kao narod su bili ogorčeni na sultana što bez ispaljenog metka pristao da preda Bosnu do jučer neprijateljskoj državi. Vijest da će jedna kršćanska zemlja zamijeniti muslimansku u upravljanju Bosnom, i u Bužimu je negativno primljena. S obzirom da se radilo o sredini sa većinskim muslimanskim stanovništvom, drugačija reakcija se nije mogla ni očekivati. Muslimani Bužima su Austro-Ugarskog okupatora gledali kao tuđina.

Na osnovu odluke Narodne vlade u Sarajevu, koja je svo bosansko stanovništvo pozvala na otpor Austro-Ugarskoj, narod Cazinske krajine i Bužima je u naredna tri mjeseca pružao veliki otpor, u to vrijeme jednoj od najmoćnijih vojnih sila u svijetu. Jedna od ključnih bitaka odigrala se 6. i 7. oktobra na Pećigradskim brdima. Nakon trodnevne borbe, 20. oktobra zauzeta je Kladuša. Bužim se držao još dva dana, te njegovim zauzimanjem 22. oktobra 1878. godine, Austro-Ugarska je uspostavile konačnu vlast na ovom prostoru.

Budući da je većinsko stanovništvo ovog područja bilo privrženo islamskoj vjeri, kao i u drugim dijelovima Bosne, osjećali su se izolovani od velike islamske zajednice koju je predstavljala Osmanska država. Ne nalazeći utjehu i bolje riješenje, mnogi bužimski muslimani su napustili svoj rodni kraj te odselili u daleku i nepoznatu Anadoliju. Selilo se iz političko-psiholoških pobuda. Talasi iseljavanja Bužimljana u Malu Aziju dešavali su se kroz čitav period Austro-Ugarske vladavine, a najveći broj porodica je selio neposredno nakon okupacije 1878. i 1879., uvođenjem vojne obaveze 1882. i nakon aneksije 1908. godine. Najveći broj iseljenika koji su emigrirali u današnju Tursku nikad se nisu vratili u Bužim, ali je bilo i onih koji jesu. Tako se navodi da su se 1911. godine u Bužim vratili Ibrahim Makić sa Baga, te Muharem i Bajro Duraković iz Lubarde. 76 Prema usmenim predanjima u mnogim bužimskim porodicama postoje brojne priče o odlasku njihovih predaka u, kako se govorilo, Tursku.

Prema pisanju Radoslava Lopašića, najvrsnijeg poznavaoca prilika u Bosanskoj krajini s kraja 19. vijeka, u Bužimu je osamdesetih godina 19. vijeka bilo 108 kuća sa 792 stanovnika, a u Mrazovcu (Čavi), u 280 kuća živjela su 1.103 stanovnika. Ovaj historičar je zabilježio da je u Bužimu živio izvjestan broj pravoslavaca, katolika nije bilo, dok su ogromnu većinu činili muslimani.

Agrarni odnosi u Bosni i Hercegovini i za vrijeme Austro-Ugarske monarhije bili su uređeni po principu Saferske naredbe iz 1859. godine, kada je ukinut begluk, a uvedeno davanje trećine. Od žita se davala trećina, od sijena polovina, a od povrća četvrtina. Ova praksa održaće se narednih nekoliko decenija, sve do agrarne reforme 1919. godine.

U doba Austro-Ugarske vlasti u Bužimu gotovo svi muslimani su imali vlastitu zemlju, a sve do okupacije pravoslavci i katolici su bili kmetovi. Selidbom muslimana u današnju Tursku, zapadanjem pojedinih begova u siromaštvo, ali i Zakonom o obligacionom otkupu, pravoslavnim kmetovima je bilo omogućeno da kupuju zemlju od muslimana. Pojedini kmetovi oslobađali su se obaveza prema zemljoposijednicima i postajali su vlasnici zemlje koju obrađuju.

Po popisu iz 1910. godine u Bužimu je bilo oko 150 zemljoposijednika sa kmetovima. Tako je zabilježeno u Mrazovcu 51, Bužimu 37, Varoškoj Rijeci 15, Dobrom Selu (Čavi) 14, Konjodoru 14 i Lubardi 11 zemljoposijednika. 77 Tako je Mahmut-aga Ćatić, bužimski beg, imao u Vrhovskoj osamnaest kuća pravoslavnih kmetova. Agrarnom reformom, nakon Prvog svjetskog rata, on je izgubio svo pravo na vlasništvo nad zemljom i sve do svoje smrti 1936. godine živio u Bužimu kao većina ostalih bužimskih zemljoposjednika.

Iako je vrijeme Austro-Ugarske uprave nad Bosnom i Hercegovinom bilo vrijeme u kome je došlo do velikog ekonomskog, obrazovnog, kulturnog i svakog drugog razvoja, to se isto ne može reći za Bužim u okvirima Austro-Ugarske. Ako bismo tražili prave uzroke nedovoljnog zamaha u razvoju Bužima u odnosu na neke druge dijelove naše zemlje, onda bismo ih mogli naći u dvije činjenice:

v  nedostatku za Austro-Ugarsku upravu značajnijih prirodnih resursa, a samim tim i nedovoljan razvoj puteva, značajnijih privrednih objekata i drugih javnih sadržaja,

v  neprihvatanju novog modela i načina školovanja od strane lokalnog stanovništva, što je dodatno doprinosilo izolaciji i stagnaciji.

S druge strane, kada se govori o razvoju Bužima i poboljšanju uvjeta života lokalnog stanovništva od 1878.-1918., onda prije svega treba navesti izgradnju makadamskog puta od Bosanske Otoke uz dolinu Baštre, kroz Bužim i dalje za Vrnograč i Veliku Kladušu. 78 Prije dolaska Austro-Ugarske na području današnje općine Bužim nije postojala niti jedna građanska osnovna škola. Prva osnovna škola izgrađena je 1913. godine na Radoču. 79 Stanovništvo je isključivo živjelo baveći se zemljoradnjom i stočarstvom, i na taj način je sebi priskrbljivalo osnovna sredstva za život, koji je bio doista težak kao i u vremenima prije okupacije.

Austro-Ugarska monarhija je u administrativno-teritorijalnom pogledu zadržala sistem uređenja Bosne i Hercegovine kakav je bio u osmansko doba. Jedino su se promijenili nazivi teritorijalnih jedinica. U takvom ustroju Bužim je bio dio Bihaćkog okruga i sreza (kotara) Bosanska Krupa. U vrijeme dvojne monarhije Bužim nije imao status opštine, te su se današnja bužimska naselja  nalazila u sastavu tri opštine. Tako su sela Bag, Bužim, Lubarda i Varoška Rijeka pripadala Vrnogračkoj opštini, Dobro Selo (Čava) i Mrazovac Otočkoj, te Konjodor Krupskoj opštini.

Od 1914.-1918. godine bužimski vojnici su obišli mnoga ratišta kao pripadnici Druge bošnjačke regimente u Austro-Ugarskoj vojsci. Kao i mnogo puta ranije u historiji isticali su se svojom hrabrošću, ali su i ovoga puta ginuli i bivali ranjavani za interese države koja nije bila njihova. Između velikog broja Bužimljana koji su boravili na italijanskom i ruskom frontu ostala su zabilježena imena Mahmuta Kovačevića, Abdije Ćatića, Ale Dautovića, Huseina Makića i Huseina Nanića, svi sa činom cugsvira, te vojnika Zaima Ičanovića, Hasana Burzića, Hasana i Arifa Cinca, Mehmeda Šahinovića, Derviša Dekića, Jakupa Livakovića, Hasana Pilića, Rame Varcara, Mahmuta Dizdarevića,… Mnogi od njih, poput Derviša Dekića, kao ratni zarobljenici su odvođeni u zatvore i logore hladnog Sibira, gdje su proveli nekoliko godina. Dugo su se zadržala usmena predanja preživjelih logoraša o surovosti života u dalekom Sibiru.

PERIOD IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA

Završetkom Prvog svjetskog rata i propašću Austro-Ugarske monarhije Bosna i Hercegovina ulazi u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Poslije ujedinjenja 1918. godine Bužim biva u sastavu Krupskog sreza i Bihaćkog okruga. Godine 1928. u Bosni i Hercegovini je provedena organizacija seoskih opština. Krupski srez je podijeljen na nekoliko opštinskih centara, među kojima je bio i Bužim. 81 Neke opštine su gubile taj status u vremenu koje je dolazilo, ali ne i Bužim, koji je status opštine zadržao kroz cijelo vrijeme postojanja Kraljevine Jugoslavije. Opština Bužim je pred Drugi svjetski rat 1941. godine zahvatala veći teritorij nego u vrijeme kada je uspostavljena. Teritorijalno proširenje se desilo ukidanjem Vrnogračke opštine, kada su naselja Čaglica, Zborište i Stabandža pripala Bužimu.

Stvaranjem Kraljevine SHS dolazi do ukidanja feudalnih odnosa na bosanskom selu, zaostalih još iz osmanskog doba, a koje je Austro-Ugarska iz posebnih razloga održavala u toku četrdeset godina. Agrarnom reformom iz 1919. godine oteta je zemlja begova i spahija i data u posjed seljacima koji su je obrađivali. Nije se radilo o velikim zemljišnim posjedima kao u nekim drugim dijelovima Krajine, jer u Bužimu nije bilo puno krupnih zemljoposjednika. Među seljacima je bilo i pravoslavnih i muslimana, a oteta zemlja je bila vlasništvo muslimanskih posjednika. U tom vremenu prekinuto je sa davanjem trećine te je nestalo kmetskih obaveza. Navedenu situaciju za vrijeme prevrata najbolje oslikava u narodnoj predaji bužimskog kraja prisutna izreka „puče puška s pećine, osta beg bez trećine“.

Privredni život još uvijek je gotovo isključivo vezan za neki od oblika zemljoradnje i stočarstva. Ukidanjem spahijskog sistema svaki radni seljak postao je vlasnik manjeg ili većeg zemljišnog posjeda, ali najčešće nedovoljnog za egzistenciju porodice. Mnogi seljaci su nastojali da kupovinom novih parcela uvećaju svoje posjede. Napornim radom, štednjom i samoodricanjem, ili pak novcem zarađenim u trgovini, samo rijetki su u tome uspijevali. Za pazarnih dana, pješice ili zapregom, odlazilo se na pijacu u okolna mjesta, Cazin, Krupu, pa čak i u Glinu.

I u periodu nakon Prvog svjetskog rata nastavljen je talas migracija bošnjačko-muslimanskog stanovništva bužimskog kraja prema Turskoj. Najčešće se radilo o trajnim iseljavanjima. Teški životni uslovi većine stanovništva bili su glavni uzrok napuštanja rodnog kraja. Neke od porodica koje su se nekoliko godina po odlasku vratile u rodni kraj do danas nose nadimke koji podsjećaju na njihov muhadžirluk. Takve su porodice „Turčinovih“ i „Muhadžirevih“, čiji potomci i danas nose ove nadimke.

Bužim još uvijek nije imao kvalitetnu saobraćajnu komunikaciju sa opštinama Krupskog sreza i Bihaćkog okruga. Krajem tridesetih godina 20. stoljeća, zahvaljujući poslaniku u Narodnoj skupštini Kraljevine Jugoslavije, Nuriji Pozdercu, obnovljen je banovinski put Otoka-Bužim-Vrnograč te proširen i uređen banovinski put Bužim-Cazin. Pored ovih puteva u opštinske puteve I i II reda na području opštine Bužim spadali su Dobro Selo-Stabandža, Porić Selo-Stabandža, Zborište-Stabandža, Čaglica-Vrnograč, Mrazovac-Dobro-Selo, Čaglica-Lubarda-Todorovo i Grljavac-Crkvina.

Zapošljavanje Bužimljana u nepoljoprivrednim djelatnostima vezuje se za učešće u gradnji željezničkih pruga Bosanski Novi-Bosanska Krupa (1913.-1920.) i Bosanska Krupa-Bihać (1922.-1924.), te izgradnji, popravljanju i održavanju banovinskih i opštinskih puteva na području bužimske opštine u periodu između dva rata. Navedeni radovi bili su uvertira za masovnije zapošljavanje ovdašnjih ljudi u industriji nakon Drugog svjetskog rata.

U periodu između dva rata na području opštine Bužim osnovana je samo jedna četverogodišnja škola, i to 1923. godine u Bužimu. 84 To je bila druga škola na području opštine, s obzirom da je škola na Radoču već postojala u doba Austro-Ugarske. U početku, nastava je izvođena u privatnim kućama, kasnije u staroj zgradi opštine, da bi 1940. godine bila izgrađena, za to vrijeme vrlo kvalitetna i funkcionalna zgrada osnovne škole.

Iako su u periodu između dva rata Srbi imali tek relativnu većinu na području Krupskog sreza, istovremeno su imali apsolutnu vlast u svojim rukama. Velikosrpska politika, koja je bila prisutna i na ovom terenu je stvarala razdor i netrpeljivost među narodima. Kao što je poznato, pojavilo se i zvanično tumačenje da su svi muslimani porijeklom Srbi. Međutim, treba reći da su među velikom većinom stanovništva Bužima vladali dobri  međunacionalni i međuvjerski odnosi.

Na tlu Krupskog sreza održane su dvije velike manifestacije s ciljem da se kod naroda ovog kraja propagira ideja privrženosti vladajućoj dinastiji Karađorđevića. O tome svjedoči događaj iz 6. septembra 1925. godine, kada je u šumi na Ćorkovači  otkriven spomenik u znak sjećanja na četovanje Petra Mrkonjića-Karađorđevića. 86 Radilo se o čistoj političkoj propagandi, budući da su Bošnjaci ovog kraja znali da je dotični Petar Mrkonjić na istom mjestu gdje mu je podignut spomenik doživio poraz, i to upravo od Bužimljana 1876. godine. Zanimljivo je da su organizatori svečanosti u Krupi naredili i Srbima i Bošnjacima da ističu i nose samo srpske nacionalne zastave, iste one zastave pod kojima je Petar Karađorđević nastojao osvojiti Bužim.

U periodu od 1918.-1929. godine u političkom životu opštine Bužim ispoljio se jak uticaj Jugoslovenske muslimanske organizacije pod vodstvom Mehmeda Spahe. Ova politička stranka, koja je okupljala najveći dio bošnjačkog korpusa, je na izborima sva četiri puta (1920., 1923., 1925. i 1927. godine) osvojila najveći broj glasova u većini sela u Bužimu. I nakon ukidanja diktature kralja Aleksandra Karađorđevića, i ponovne uspostave parlamentarnog života u Kraljevini Jugoslaviji, na parlamentarnim izborima 5. maja 1935. i 11. decembra 1938. godine vodeću ulogu u političkom životu Bužima zadržala je JMO. Jugoslovenska muslimanska organizacija je bila dijelom Udružene opozicije do ljeta 1935., kada ulazi u koaliciju sa nekoliko parlamentarnih stranaka i stvara vladajuću koaliciju, JRZ (Jugoslovensku radikalnu zajednicu).  Ova najjača bošnjačka politička partija je sve do izbijanja Drugog svjetskog rata zadržala vodeće mjesto na političkoj pozornici bužimskog kraja.

Kao markantnu ličnost bužimskog kraja u međuratnom periodu značajno je istaći ime Ahmeta Šahinovića, imućnog i uticajnog Bužimljanina. On je kao predsjednik JMO u Bužimu, te član Skupštine Centralnog odbora JMO, bio vodeća javna i politička ličnost tog vremena u Bužimu. 88 Dužnost banskog vijećnika u Vrbaskoj banovini od 1937. do 1941. godine obnašao je Alaga Isaković. Za vrijeme dok je obnašao ovu poziciju, zalagao se za društveno-ekonomski razvoj kako opštine Bužim, tako i cjelokupnog Bosansko-krupskog sreza. Prilikom zasjedanja Banskog vijeća Vrbaske banovine, kroz plodonosne diskusije Alaga je ukazivao na brojne probleme stanovništva Bužimske opštine, podnosio pismene predstavke, tražio izgradnju puteva i škola te rješavanje postojećih problema.

U periodu od 1928. do 1941. godine na čelu opštine Bužim izmijenilo se pet predsjednika. Prvi predsjednik bio je Husein Husić iz Čaglice, a drugi Ibrahim Mustafić, državni imam iz Bužima. Na opštinskim izborima 1933., na poziciju Predsjednika opštine izabran je Ibrahim Šahinović, po zanimanju trgovac. Na ovom mjestu ga je zamijenio Huse Veladžić, zemljoradnik iz Varoške Rijeke, koji je poziciju prvog čovjeka opštine Bužim obnašao do 1941. godine. Nakon Veladžića, kratko vrijeme u 1941. godini, do otpočinjanja Drugog svjetskog rata, zabilježeno je da je Predsjednik opštine Bužim bio Alaga Isaković.

Pored navedenih osoba, kao uticajniji i ugledniji građani Bužima, iz vremena Kraljevine SHS/Jugoslavije navode se: Huse Begić – veleposjednik, Mustafa Kudić – učitelj, Sulejman-Suljo Ljubijankić, Bećir Sijamhodžić, Bego Nanić, Zarif Burzić i Ahmo Dekić – trgovci, Hasan Alijagić-Džakić – muhtar, Kasim Eminić-Kazo – muhtar, Mustafa Mulalić-Sarajlija – brico, Mujaga Isaković – kafedžija, Ahmet Imširović – stolar, Bajro Ramić – kovač, Redžo Žutić i Hašim Đulić – posjednici, Murat Čaušević, Murat Mulalić, i Hasan Mulalić – žandari i mnogi dr. Jedan od bogatijih Bužimljana u međuratnom periodu bio je Huse Begić, čovjek koji je imao velike zemljišne posjede, nekoliko kuća, stari hotel „Radoč“, te privatni automobil. On je u septembru 1939. godine, među brojnim uglednim ličnostima u Vrbaskoj banovini, na prijedlog Ministra unutrašnjih poslova odlikovan Ordenom Jugoslavenske krune 5. reda. 91 Sulejman-Suljo Ljubijankić, kao i njegovi sinovi Hasan i Husein iz Varoške Rijeke bili su veoma bogati trgovci i velika gospoda. Imali su veliku imovinu, kako u Bužimu, tako i u Bosanskom Novom i Zagrebu. Prvi automobil u Bužimu bio je njihovo vlasništvo.

Srbi iz bužimskih sela u vrijeme Kraljevine SHS, bili su okupljeni u Radikalnoj stranci, a manji dio u Zemljoradničkoj i Demokratskoj stranci. Na izborima koji su održani nakon ukidanja diktature, 1935. i 1938. godine veliku podršku pravoslavnog stanovništva Bužima dobile su Jugoslovenska nacionalna stranka i Jugoslavenska radikalna zajednica.

Od samog trenutka stvaranja Kraljevine SHS, kasnije Kraljevine Jugoslavije, bile su prisutne međunacionalne tenzije između južnoslavenskih naroda. Ubistvo Stjepana Radića 1928. godine, a kasnije atentat na kralja Aleksandra 1934., bili su uzroci kasnijih međunacionalnih sukoba unutar Jugoslavije. Važno je istaći da je Bošnjake Bužima u periodu između dva svjetska rata mimoišlo praktično agresivno ispoljavanje velikosrpstva, u smislu fizičkih nasrtaja, kako je bilo u nekim bosanskim sredinama sa većinskim srpskim stanovništvom. Međutim, početkom Drugog svjetskog rata, 1941. godine, bilo je napada na živote i imovinu običnih ljudi  obje konfesije bužimskog kraja. Uslijedio je period Drugog svjetskog rata, koji će potrajati naredne četiri godine i odnijeti brojne ljudske živote.

PERIOD DRUGOG SVJETSKOG RATA (1941.-1945.)

Napad fašista na Jugoslaviju počeo je 6. aprila 1941. godine. Već nakon nekoliko dana fašističke trupe prodrle su u dolinu Une. U Bužim su kao okupatori prvi došli Nijemci, cestom iz pravca Gline. Radilo se o 132. diviziji, iz sastava 51. njemačkog korpusa. Okupator je u Bužim stigao nesmetano, motoriziranim sredstvima, i za nekoliko dana je ovladao područjem cijele Krajine. U kratkotrajnom ratu od dvanaest dana vojska Kraljevine Jugoslavije je i na području Krupskog sreza potučena, a mnogi njeni vojnici su odvedeni u zarobljeništvo. Njemačke trupe se nisu dugo zadržale na tlu Krupskog sreza i Bužima. Sporazumom između Nijemaca i Italijana, postignutim 10. maja 1941. godine, okupirana teritorija Hrvatske i Bosne i Hercegovine podijeljena je na dvije okupacione zone. Tom podjelom područje Bužima je bilo dijelom italijanske okupacione zone. U Bužimu nisu postojale jedinice italijanske vojske, ali je Bužim bio u zoni odgovornosti italijanskih jedinica u Bosanskoj Otoci. Nedugo zatim, 18. maja 1941. godine, dogovorom između Italijana i ustaškog poglavnika Ante Pavelića, italijanska vojska se povukla prema jugu, a vlast u Bužimu, Krupskom srezu i susjednim područjima prepuštena je ustašama.

Kao dio Bosne i Hercegovine od 10. aprila 1941. područje opštine Bužim je ušlo u sastav kvislinške NDH (Nezavisne države Hrvatske). Nedugo zatim, u administrativnoj podjeli izvršenoj 20. jula, Bužim postaje sastavnim dijelom velike župe Krbave i Psat sa sjedištem u Bihaću. U atmosferi novonastalih prilika srušen je spomenik posvećen kralju Petru I Karađorđeviću na Ćorkovači i u Bosanskoj Krupi, kao simbolima velikosrpske hegemonističke politike. Iako je Bosanska Krupa bila srez sa podjednakim brojem Srba i Bošnjaka najveći dio političkih, obrazovnih, kulturnih i drugih javnih pozicija prije izbijanja Drugog svjetskog rata zauzimali su pripadnici iz reda srpskog naroda. Uspostavljanjem nove vlasti sve funkcije preuzimaju aktivisti iz reda ustaškog pokreta. Važno je napomenuti da je veliki broj Bužimljana, kao pripadnika vojske Kraljevine Jugoslavije u aprilskom ratu zarobljen od strane njemačkih i italijanskih vojnih formacija i prebačen u zatočeništvo u brojne logore Trećeg Rajha.

U 1941. godini, jedan dio Bužimljana je prihvatio vlast NDH, drugi dio je izrazio lojalnost prema novoj vlasti, ali je većina stanovništva prema istoj ostala pasivna. Viđeniji ljudi iz Bužima kao npr. Haso Dizdarević, ljudima su govorili da se država i vlast mora slušati, da država neće dozvoliti uništenje svojih nedužnih podanika, da se ne vrijedi kriti, bježati od kuća i buniti se. Ne vidjevši drugi izlaz iz teške situacije, pozivali su narod na pokornost vlastima, umjesto na organiziranje otpora nasilju. Ovakav pristup prema lokalnom stanovništvu koje u najvećoj mjeri nije imalo pravu sliku o dešavanjima u zemlji doveo je do toga da su se ljudi u najvećoj mjeri prema okupatoru odnosili blagonaklono. Međutim, kada je u pitanju odnos prema vojsci NDH većina nije htjela dobrovoljno da se prihvati oružja. Njih su mobilisali u vojsku kao rezerviste ili kadrovce, pa su kao domobrani morali služiti novoj državi. Političke i vojne strukture koje su uspostavljene u Bužimu, bile su pod direktnom upravom iz centrala NDH, Zagreba i Banjaluke.

Prvo oslobođenje Bužima desilo se je u noći između 6. i 7. novembra 1942. godine kada su partizani bez otpora ušli u Bužim, iz kojeg su se prethodno povukle neprijateljske jedinice. Stanovništvo je nepovjerljivo dočekalo partizane, budući da je većina partizanskih jedinica u to vrijeme bila sastavljena od vojnika srpske nacionalnosti. Naime, te 1942. godine veoma mali broj Bošnjaka Bužima je bio u partizanima. Tada je kod ovdašnjeg naroda još uvijek bilo nejasnoća u čemu je to razlika između partizana i četnika i nisu jasno raspoznavali razliku između jednih i drugih. Jaka politička propaganda usmjerena protiv partizana od strane vlasti NDH, u smislu da su partizani protiv vjere i da će ukoliko pobijede zatvoriti džamije, dodatno je zbunjivala i onako slabo informisano bužimsko stanovništvo. Masovniji prelazak u jedinice Narodnooslobodilačke vojske kod ljudi iz Bužima i Cazinske krajine uslijedit će nakon što Nurija Pozderac dovede Josipa Broza Tita u Cazin 22. decembra 1942. godine i pozove sve Bošnjake da pristupe Narodnooslobodilačkom pokretu. Vrhovni komandant NOVJ je u Cazin došao neposredno nakon završetka Prvog zasjedanja AVNOJ-a u Bihaću, gradu koji je postao centar takozvane Bihaćke republike, najveće slobodne teritorije u tada okupiranoj Evropi. Nakon tog događaja kod naroda Krajine je stvorena jedna nova slika o Narodnooslobodilačkom pokretu, jer je Nurija Pozderac, kao predratni visokopozicionirani član JMO, a tada potpredsjednik AVNOJ-a imao veliki ugled među ovdašnjim Bošnjacima. Osim toga i sam Josip Broz je svojim govorom, i posjetom cazinskoj čaršijskoj džamiji dodatno uvjerio ljude da se priklone borbi protiv fašizma.

Od vremena prvog oslobođenja Bužima 7. novembra 1942. godine pa nadalje u Bužimu se nalazilo nekoliko partizanskih jedinica. Osim četa 2. bataljona Partizanskog odreda Banije, ovdje se u novembru nalazio jedan bataljon 1. krajiške brigade, a u decembru jedna četa 3. bataljona 6. krajiške brigade. U sastavu tih jedinica bilo je tek nekoliko ljudi iz Bužima, a svi ostali su bili sa strane. Nakon što je 22. novembra 1942. godine u Bužimu održan politički zbor naroda bužimskog kraja na kojem su govorili Moša Pijade, te Nurija Pozderac, krajem 1942. godine u Bužimu je uspostavljena komanda mjesta, koja je bila potčinjena Komandi bihaćkog područja. Za njenog komandanta postavljen je Meho Abazović iz Zaradostova.

U selima Bužimske opštine partizanski politički radnici su održavali konferencije sa narodom, gdje su birani prvi odbornici seoskih narodnooslobodilačkih odbora. U to vrijeme u Bužimu je postojala i partijska ćelija KPJ. Pored toga u Bužimu je izabran i Opštinski narodnooslobodilački odbor. Bužimska opština pripadala je Cazinskom srezu. Čisto muslimanska sela bila su Bag, Lubarda i Bužim, dok su čisto pravoslavna Stabandža i Zborište. Nešto malo pravoslavaca bilo je u Varoškoj Rijeci i Mrazovcu, a u Dobrom Selu živjelo je, osim pravoslavaca i nešto muslimana.

Nepuna tri mjeseca je trajala vlast NOVJ u Bužimu. Između 26. i 28. januara 1943.godine jedinice NDH su ponovo zauzele područje Bužima. Početkom te godine važnu ulogu u dešavanjima na području Bužima igra „Muslimanska milicija“ Huske Miljkovića. Predratni član Komunističke partije i ratni član Okružnog komiteta Partije za karlovački okrug, Huska Miljković, u februaru 1943. godine je napustio Narodnooslobodilački pokret zbog neslaganja s odnosom partizana prema muslimanskom pitanju. On se nije stavio u službu niti jedne druge vojske, već je, ovisno o prilikama, sarađivao  sa svima, osim sa četnicima.

Muslimanska milicija Huske Miljkovića je bila jedna od nekoliko bošnjačkih vojnih formacija koje su postojale u Bosni i Hercegovini, ne sa ciljem stvaranja neke autonomne Bosne jer takvih mogućnosti nije moglo ni biti zbog nepostojanja političkog projekta koji bi stajao iza toga. Ova vojska je predstavljala „oblik lokalnog, krajnje usitnjenog i pragmatičnog djelovanja, usmjerenog na fizičku zaštitu Bošnjaka“. Pod parolom „Za din spremni“, Huska  je oko sebe okupljao one Bošnjake Cazinske krajine kojima se nije išlo u ustašku i domobransku vojsku van svoga rodnog kraja. Nastanak njegove vojske je bio prije svega „izraz narodnog osjećanja za samoodržanjem“ te produkt svijesti o nužnosti sopstvene odbrane.

Huska je u ovo vrijeme objedinio najveći dio Bošnjaka Cazina, Kladuše, Bužima, Bosanske Otoke, te bio neosporni autoritet među narodom i komandant čitave Cazinske krajine. Od 11 bataljona Muslimanske milicije koji su brojali oko 3000 ljudi formiranih u 1943. godini, jedan bataljon je formiran u Bužimu. Bužimskim bataljonom, koji je bio brojniji od svakog ostalog, komandovao je Hase Dizdarević iz Mrazovca. Vojska Hase Dizdarevića je imala više sukoba sa banijskim, kordunskim i krajiškim partizanskim odredima.

Drugo oslobođenje Bužima od strane partizana desilo se 2. aprila 1943.godine, kada ga je zauzeo Drugi bataljon Osme krajiške brigade. Poslije održane konferencije sa mještanima Bužima, bataljon se ponovo vratio na slobodnu banijsku teritoriju. Ovo je bio prvi ulazak partizana u Bužim poslije četvrte neprijateljske ofanzive (bitka na Neretvi od 8. februara do 30. marta 1943.), kada su partizani dobrano uzdrmali četnički pokret, preuzimajući inicijativu na najvećem dijelu jugoslovenskog ratišta. Slom četnika od strane partizana na Neretvi bio je jedan od razloga zbog čega su Bošnjaci masovno prelazili u jedinice NOVJ. Isti proces prelaska velikog broja Bošnjaka u partizane u 1943. godini desio se i u Cazinskoj krajini, pa i u Bužimu. Slijedeći, treći upad partizanskih jedinica desio se u noći između 16. i 17. juna 1943., kada su odredi Osme krajiške brigade ponovo zauzeli Bužim.

Sredinom novembra 1943., u Bužimu je boravio Huska Miljković sa ljudima iz svoga štaba. Tom prilikom je održao sastanak sa pedesetak najuglednijih Bužimljana u kući Ahmeta Šahinovića. Na sebi svojstven autoritativan način, Huska je naložio prisutnima da učestvuju u naoružavanju i novčanoj pomoći Muslimanske milicije. Posebna zaduženja dobili su najbogatiji Bužimljani: Huso Begić, Ale Šahinović-Zarifov, Ale Šahinović-Hasanov i Mahmut Mulalić.

Paraleno s tim, početkom novembra 1943. godine Huska Miljković stupa u vezu sa štabom 4. korpusa Narodnooslobodilačke vojske Hrvatske i traži pregovore o prelasku „Muslimanske milicije“ na stranu partizana. Nakon izvjesnog vremena dolazi do pregovora, tako da je sredinom januara 1944. godine između suprotstavljenih strana postignut sporazum. Neki od uvjeta sporazuma su bili da se odmah prekine svaka saradnja sa Nijemcima i ustašama i da se stupi u borbu protiv njih, da kape boraca budu fesovi sa polumjesecom i zvijezdom, da Huskini komandanti, komandiri četa i vodova ostanu i dalje na svojim komandnim mjestima.

Po naređenju štaba 4. korpusa NOV Hrvatske, 15. marta 1944. godine formiran je Krajiški muslimanski odred Unske operativne grupe. Imao je tri bataljona sa oko 800 ljudi. Pošto mu je većina boraca bila sa područja Bužimske opštine, to je u svoje vrijeme nazivan i Bužimski odred. Za komandanta Krajiškog (Bužimskog) muslimanskog odreda postavljen je Hase Dizdarević, dotadašnji komandant Bužimskog bataljona Muslimanske milicije.

U ovo vrijeme u Bužimu su ponovo uspostavljeni Opštinski narodnooslobodilački odbor i partizanska komandna mjesta. Za komandanta komande mjesta postavljen je profesor Mehmed Šabanac.

Bužimski partizanski odred nije imao dug vijek trajanja. Naime, 27. aprila 1944. godine, u Velikoj Kladuši je ubijen Huska Miljković. Nakon što se pročula ta vijest, u redovima Unske operativne grupe stvorila se pometnja. Počelo je pojedinačno i grupno napuštanje ovog odreda od ljudi koji su istom i pristupili isključivo zbog Huskine harizme. Komandant Bužimskog muslimanskog odreda Hase Dizdarević, odmah poslije Huskine pogibije napušta partizane i sa sobom povlači još oko 600 boraca. U to vrijeme došlo je do borbi između onih koji su napustili Krajiški muslimanski odred i onih koji su ostali. U tom obračunu poginuo je Akif Mustafica, politički komesar bužimskog bataljona.

Prva i druga muslimanska brigada Unske operativne grupe održale su se i poslije ubistva Huske Miljkovića. Od Bužimskog muslimanskog odreda ostalo je samo oko 40 boraca, od kojih je formiran Bužimski bataljon u sastavu Unske operativne grupe. Dakle, većina Bužimljana je napustila odred, ali je jedan dio ostao privržen Narodnooslobodilačkom pokretu i nakon  pogibije komandanta Miljkovića.

U ljeto 1944. godine na partizansku pozornicu u Cazinskoj krajini ponovo je stupio Haso Dizdarević.  On je odlučio da sa određenim brojem svojih ljudi ponovo pređe na stranu partizana i pokuša se na njihovoj strani rehabilitirati. Napisao je pismo, koje je po imamu sa Lubarde poslao štabu Unske operativne grupe. Tražio je pregovore kako bi sa svojim vojnicima ponovo prešao na stranu NOV. Bez obzira na ranije nesuglasice i na sumnjičavost prema Hasi Dizdareviću od strane partizanskih prvaka, pregovori su ipak vođeni u Lubardi. Na tom sastanku postignut je dogovor u kojem je Haso dao čvrsto obećanje da će ubuduće biti privržen partizanima i da će izvršavati sva naređenja više komande NOV. Tako je 1944. godine bio ponovo formiran Krajiški muslimanski odred Unske operativne grupe, za čijeg komandanta je ponovo postavljen Hase.

Nedugo zatim, u mjesecu septembru 1944. godine desio se konačan raspad i disolucija Bužimskog muslimanskog odreda. Došlo je do pobune protiv komunista i komesara i napuštanja jedinice od strane određenog broja ljudi. U ovim događajima nije sudjelovao Hase Dizdarević, koji u vrijeme pobune nije bio prisutan. Nakon izvjesnog vremena, Hase je krajem 1944. godine pobjegao iz partizana, organizirao „Zelence“ i poveo borbu protiv NOV. Nakon rasformiranja Muslimanske milicije Huske Miljkovića, najveći dio njenih pripadnika pristupio je narodnooslobodilačkoj borbi, koju su personificirali partizani. Manji dio Bužimljana je krenuo za Hasom Dizdarevićem i bio je u zelenom kadru, tzv. „Zelencima“.

Poslije formiranja Unske operativne grupe 15. marta 1944. godine i bošnjačkih partizanskih brigada u Cazinskoj krajini, cijela Bužimska opština je pripadala slobodnoj teritoriji. U selima je otpočelo formiranja NOO-a. Većina današnjih bužimskih naselja bilo je u sastavu tadašnje opštine Bužim, jedino je Konjodor ostao u sastavu Otočke opštine. Tako je predsjednik NOO Otočke opštine bio Meho Dervić sa Konjodora.

Bužimska komanda mjesta prvi put je formirana pred četvrtu neprijateljsku ofanzivu, u vrijeme „Bihaćke republike“, a drugi put početkom 1944. godine. Rejon komande mjesta u Bužimu u ovo vrijeme bila je zgrada opštine Bužim sa sjedištem u Bužimu. Komanda je obezbjeđivala rad narodnooslobodilačkih odbora i terenskih političkih radnika, te omogućavala prikupljanje hrane za Narodnooslobodilačku vojsku. U odnosu na neka druga područja slobodne teritorije, Bužimska opština je bila u mogućnosti da daje veliki materijalni doprinos narodnooslobodilačkoj borbi. Samo u vremenu od 23. augusta do 20. septembra 1944. godine narod Bužimske opštine dao je preko 20 tona  životnih namirnica. Komanda mjesta u Bužimu i njena zaštitna četa bile su meta čestih noćnih napada takozvanih „zelenaca“, što je zahtijevalo organizaciju noćne odbrane.

U svim selima Bužimske opštine u ovo vrijeme su postojali i radili seoski narodnooslobodilački odbori. U Bužimu se nalazio Opštinski narodnooslobodilački odbor za Bužimsku opštinu. Jedan za drugim, predsjednici opštinskog NOO-a Bužim bili su Ale (H) Šahinović i Mehmed (Š) Šahinović, a sekretar Mehmed (H) Sijamhodžić, sva trojica iz Bužima. U selima ove opštine vršeni  su analfabetski tečajevi, a neka djeca su išla i u osnovnu školu.

Početkom 1945. godine u partizanskim jedinicama, Prve i Druge muslimanske brigade Unske operativne grupe, te novoformiranoj Muslimanskoj brigadi 8. kordunaške divizije nalazilo se oko 500 boraca iz Varoške Rijeke, Lubarde, Bužima i Mrazovca. U isto vrijeme u susjednim selima djelovali su „zelenci“ na čelu sa Hasom Dizdarevićem. U toku noći je dolazilo do puškaranja na relaciji „zelenci“-partizani, dok su danju pripadnici zelenog kadra boravili u okolnim šumama. Ometali su rad narodnooslobodilačkih odbora i  rukovodioca antifašističkih organizacija. U tim borbama na udaru su bili i pojedini odbornici i politički aktivisti, kao što je i Enver Mustafić, učitelj iz Bužima, koji je smrtno stradao.

Drugi svjetski rat u Jugoslaviji je završen polovinom maja 1945. godine, završnim operacijama u Sloveniji. Rat u Jugoslaviji, time i u Bosni i Hercegovini završen je pobjedom Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Nešto ranije, u proljeće 1945. godine, Bužim je trajno postao dio slobodne teritorije. Iako su u toku rata Bužimljani bivali dijelom različitih vojnih formacija, najveći dio njih je kraj rata dočekao u redovima partizanskih jedinica.

Naseljena mjesta opštine Bužim nisu pretrpjela značajnija materijalna razaranja u toku rata, kao što su ih imala neka druga mjesta u sjeverozapadnoj Bosni. Njeni mještani dali su značajan doprinos u antifašističkoj borbi naroda u Bosni i Hercegovini. U svakom selu su organizirali mjesne narodnooslobodilačke odbore i dali svoje ljude u različite partizanske jedinice. Osim partizana veliku ulogu u odbrani stanovništva ovog kraja dala je i Muslimanska milicija legendarnog Huske Miljkovića. I jedni i drugi, dakle i oni Bužimljani koji su bili u partizanima, kao i oni koji su bili pripadnici Muslimanske milicije Huske Miljkovića štitili su živote i materijalna dobra ljudi ovoga kraja. Netačna je teza koja je bila prisutna u vremenu nakon Drugog svjetskog rata da su većinom Bužimljani bili dio nekih drugih ekstremnih i radikalnih vojnih jedinica. Istina, bilo je i takvih, koji su iz raznoraznih razloga bili dio vojski koje su po svom ideološkom karakteru bile suprotstavljene NOP-u, ali je njihov broj bio znatno manji u odnosu na to kako se nastojalo prikazati u vremenu koje je uslijedilo nakon Drugog svjetskog rata.

Učesnici NOB-a sa prostora današnje općine Bužim prema popisu SUB-a 1961. godine

U toku Drugog svjetskog rata zabilježen je dolazak bošnjačkih izbjeglica iz Istočne Bosne, koji su najvećim dijelom porijeklom iz Foče i Srebrenice. Poslije rata, neki od njih su trajno ostali živjeti u Bužimu. Nakon završetka rata i oslobođenja Jugoslavije od fašističkih okupatora i domaćih kvinslinških snaga, područje Bosne i Hercegovine, kao i područje opštine Bužim ušlo je u sastav nove državne zajednice, FNRJ. Uslijedio je period komunističke vlasti, vrijeme u kojem ustavno-pravni i ekonomski položaj Bužima nije bio puno povoljniji nego u vrijeme Kraljevine Jugoslavije.

Bužim (u vrijeme socijalizma) od 1945. do 1992

Iako je Bosna i Hercegovina u socijalističkom razdoblju dobila status federalne jedinice ravnopravne sa ostalima u SFRJ, bošnjački narod u toj državi nije imao mogućnost potpune nacionalne emancipacije, što se najočitije ogledalo u nemogućnosti slobodnog nacionalnog izjašnjavanja pod svojim pravim i historijski utemeljenim nazivom „Bošnjak“. Sve do ustava iz 1974. Bošnjaci su imali mogućnost da se izjasne kao Srbi, Hrvati ili Neopredjeljeni, a tim ustavom koji je bio i posljednji u SFRJ dobili su jedan neadekvatan naziv za etničku grupu „Musliman“. U tim negativnim političkim okolnostima odvijao se svekoliki ekonomski i društveni život Bužima i okoline kao većinske bošnjačke sredine sa nepravednom hipotekom iz perioda Drugog svjetskog rata.

U periodu socijalističke Jugoslavije Bužim je prvo imao status naselja u okviru Krupskog sreza, i to od 1945.-1952. godine. Nakon toga, status opštine ima od 1952.-1959. godine. Ponovni status naselja Bužim ima do Ustava 1974., kada postaje Mjesna zajednica u sastavu opštine Bosanska Krupa. U vremenu nakon toga dolazi do formiranja novih mjesnih zajednica koje su  1995. godine ušle u sastav današnje općine Bužim.

Period 1945.-1952.

Poslije oslobođenja 1945. godine Krupski srez ulazi u sastav Bihaćkog okruga. U augustu 1945. godine prestao je rad Opštinskog narodnog odbora u Bužimu, što je išlo paralelno sa ukidanjem statusa opštine Bužim. U Bužimu se formiraju mjesni narodni odbori. Sjedišta MNO u 1945., 1946. i 1947. godini su u Bužimu za Bužim i Bag, te u Konjodoru, Varoškoj Rijeci, Lubardi, Dobrom Selu i Mrazovcu za istoimena naselja.

U 1947. godini dolazi do ukidanja Bihaćkog i drugih okruga, pa su srezovi vezani direktno za republičke organe u Sarajevu. Po novoj administrativno-teritorijalnoj podjeli u aprilu 1948. godine u Krupskom srezu je bilo 15 mjesnih narodnih odbora, od čega 2 u Bužimu. Od naselja koja pripadaju teritoriji današnje općine Bužim, između 1948. i 1952., Mjesnom narodnom odboru Bužim pripadala su naselja Bužim, Dobro Selo, Bag i dio Lubarde, dok su MNO Varoška Rijeka pripadala naselja Varoška Rijeka i dio Lubarde. Konjodor je pripadao MNO Jezerski. U 1949. godini formirane su oblasti i Krupski srez ulazi u sastav Banjalučke oblasti. Poslije dvije godine, 1951. godine, oblasti su rasformirane, pa su srezovi ponovo direktno vezani za republičke organe u Sarajevu.

Kada je u pitanju život lokalnog stanovništva, prva poslijeratna godina je bila sušna, što je uz ratne posljedice utjecalo na osjetan nedostatak hrane. Većina naroda je bila u lošem položaju. Svaka vrsta pomoći bila je nužna. Garantovano i ograničeno snabdijevanje građana industrijskom robom vršeno je također pomoću „tačkica“ i „bonova“. Bonovi ustvari nisu predstavljali nikakvu vrijednost, jer se za njih ništa nije moglo kupiti. To je i bio jedan od razloga nezadovoljstva seljaka i običnih građana što je svoj epilog imalo u buni naroda Cazinske krajine, poznatoj „Cazinskoj buni“ 1950. godine. U vrijeme petogodišnjeg plana, koji je započeo 1947. godine, vršen je obavezan otkup žitarica, mesa, vune, sijena i drugih poljoprivrednih proizvoda. Tek nekoliko godina poslije rata ukinuti su obavezni otkupi i garantovano snabdijevanje. Događaji iz 1950. godine nisu imali svoje uporište u Bužimu, kao što jesu u susjednim naseljima Kladuške i Cazinske opštine. Iako Bužim nije imao direktne veze sa cazinskom bunom, njenim okončanjem došlo je do ukidanja otkupa, a na taj način i do smanjenja patnji i ublažavanja teškog života bužimskog naroda. Međutim, posljedice bune će se i u narednim godinama, kroz represiju i zastoj u razvoju i ulaganju u cjelokupnom regionu, indirektno osjećati i u Bužimu.

Kako u međuratnom periodu tako i nakon Drugog svjetskog rata, lokalno stanovništvo je u znatnoj mjeri uslijed teškog materijalnog položaja bilo primorano odlaziti u vojnićko i slunjsko područje, i uz naknadu srpskim i hrvatskim seljacima obrađivati zemlju. Naknada za posao, koja je uistinu bila mala, uglavnom se davala u žitu, najčešće u kukuruzu, a ponekad i u odjeći.

U ovo vrijeme u Bužimu nije izgrađen ni jedan vitalni objekat osim zgrade zadružnog doma u Varoškoj Rijeci 1948. godine. To se može dovesti u vezu sa činjenicom da Bužim nije bio opštinski centar, te u skladu sa tim sredstva za izgradnju objekata infrastrukture nisu bila u dovoljnoj mjeri usmjerena ka njemu.

Period 1952.-1959.

U maju 1952. godine, novom administrativno-teritorijalnom organizacijom Bosne i Hercegovine Bužim dobiva status opštine u okviru Krupskog sreza. Ukinuti su izvršni odbori i povjereništva sreskih narodnih odbora, a umjesto na područja mjesnih narodnih odbora, srezovi su podijeljeni na opštine. Sva vlast, izvršna i zakonodavna, prenijeta je na Plenum narodnog odbora, koji je birao Savjet narodnog odbora opštine. Savjet narodnog odbora, kojeg su činili odbornici, imao je svoga predsjednika, sekretara i potpredsjednika. Na taj način Narodni odbor opštine postaje najviši organ državne vlasti na području Bužima. Opština Bužim je postala jedna od šest opština Krupskog sreza, na čijem čelu se nalazio Predsjednik. Prema administrativno-teritorijalnoj podjeli izvršenoj 1952. godine Bužimsku opštinu su činila sela: Bužim, Bag, Dobro Selo, Lubarda, Mrazovac, Varoška Rijeka, Stabandža i Konjodor, koji je vraćen Bužimu nakon što je u vrijeme Austro-Ugarske i Kraljevine Jugoslavije bio dijelom nekad Bosanskokrupske, a nekad Otočke opštine. Teritorijalni opseg Bužimske opštine od današnjeg teritorija je bio veći za naselje Stabandža. Tri godine kasnije, 1955. prešlo se na novi, komunalni sistem i izvršena je nova teritorijalna podjela Bosne i Hercegovine. Ukinut je Krupski i formiran Bihaćki srez. Teritorij ranijeg Krupskog sreza podijeljen je na četiri opštine, komune, među kojima se nalazi i opština Bužim. Bužimski narodni odbor bio je direktno vezan za Sreski narodni odbor u Bihaću.

Bužimska opština je imala površinu od 154 km2, i 10.123 stanovnika. U tom osmogodišnjem periodu predsjednici opštine bili su: Ibrahim-Ibro Begić, Himzo Mesić, Omer Velić, te ponovo Ibrahim Begić. Svaki od njih je boraveći na poziciji prvog čovjeka opštine zaslužan za određene pomake u unaprijeđenju javnog života u Bužimu. Međutim, prvi,  a uz to i posljednji Predsjednik, Ibrahim Begić, obnašajući ovu dužnost duže vrijeme uspio je realizirati nekoliko značajnih infrastrukturnih projekata u Bužimu, pa je u narodu ostao upamćen kao prosperitetna i pozitivna ličnost. U isto vrijeme opština je imala i opštinskog sekretara. U periodu osmogodišnjeg postojanja opštine Bužim ovu funkciju su jedan za drugim obnašali: Agan Porić, Ibrahim Begić, Mahmut Pjanić i Hasan Hadžipašić.

Prostorije opštine Bužim nalazile su se u nekoliko objekata u samom središtu Bužima. Kancelarija Predsjednika opštine nalazila se na spratu današnjeg objekta Trgozada, preko puta nove pošte. Neka opštinska odjeljenja radila su u u staroj opštinskoj zgradi, neka u Vakufskoj zgradi, a neka u kancelarijama Doma kulture, nakon njegove izgradnje. U opštini je bilo uposleno oko 20 službenika. Predsjednik opštine je posjedovao službeni automobil, prvotno marke „Jep“, zatim „Vanderrer“, a od maja 1957. godine automobil tipa Škoda, kojim je upravljao službeni vozač Rifet Dizdarević-Rile.

Prema Odluci o untrašnjoj organizaciji iz 1956. godine, organ uprave Narodnog odbora opštine Bužim sastojao se iz slijedećih referata: privreda i komunalni poslovi; imovinsko pravni poslovi; prosvjeta i kultura; zdravlje, starateljstvo, socijalno staranje i zaštita majke i djece; građanska stanja; poslovi narodne odbrane; kancelarijska služba, te uprava prihoda.

U godinama nakon Drugog svjetskog rata krenulo se sa osnivanjem seljačkih radnih zadruga, koje u 1953. godini prerastaju u opće zemljoradničke zadruge. Tako su do početka šezdesetih godina zadruge radile na Dobrom Selu, Varoškoj Rijeci i Bužimu, nakon čega je došlo do njihovog ujedinjenja. Zadruga u Dobrom Selu spaja se sa Otokom, a zadruga u Varoškoj Rijeci sa Bužimom.

Sredinom pedesetih godina 20. stoljeća započela je elektrifikacija sela u opštini Bužim. Struju su prvi dobili Bužim i Stari Grad, a izvor napajanja je prvotno bila hidrocentrala u Zaradostovu, na rječici Kapetanovac. Nakon prekida sa radom nerentabilne mini hidrocentrale koja je izgrađena 1955. godine, kao izvor napajanja električnom energijom služio je agregat tipa ARAN u privatnoj kući Alije Mustafića u Bužimu, kojeg je opsluživao Husein Imširović. Pomenuti agregat je imao reducirani kapacitet napajanja, sve do dovođenja struje iz Cazina 1957. godine. U toku dana struju su imali škola, opština, ambulanta, dok je stanovništvo pomenutih naselja struju dobivalo samo noću. Prije Drugog svjetskog rata ni jedno naselje današnjeg Bužima nije imalo električnu energiju. Za dovod struje iz Cazina najveće zasluge pripadaju Mahmutu Pjaniću, sekretaru Narodnog odbora opštine Bužim.

U vrijeme kada je Bužim uživao status opštine desio se određeni napredak na svim poljima društvenog života. Tako su, krajem 1954. kalendarske godine u Bužimu radile slijedeće škole: u Varoškoj Rijeci, Lubardi, Bužimu, Dobrom Selu i Konjodoru. Škola u Bužimu je bila viša, produžena osnovna škola, sa šest razreda. U izgradnji su bile nove škole u Elkasovoj Rijeci i Čavi, a 1960. izvršena je dogradnja zgrade centralne osnovne škole u Bužimu. U prilog tezi da je u razdoblju postojanja Bužima kao zasebne opštine došlo do određenog pomaka u razvoju infrastrukture, govori i izgradnja zgrade ambulante, doma kulture, niza školskih objekata, nekoliko stanova za opštinske uposlenike, dovođenje struje i dr.

Krajem pedesetih godina unutar samog Bužima stvara se klima o tome kako je opština nepotrebna i kako je treba ukinuti. Iako su postojali objektivni historijski i u to vrijeme društveno-ekonomski uvjeti za opstojnost opštine Bužim, 1959. godine na višim nivoima Saveza komunista donesena je Odluka o njenom ukidanju. Od tada pa sve do 1995. godine, Bužim i naselja oko njega su bila sastavnim dijelom opštine Bosanska Krupa. Izuzetak je činilo selo Stabandža koje je pripojeno Velikokladuškoj opštini.

Period 1960.-1990.

Odluku o gašenju opštine Bužimljani su prihvatili bez ikakvog otpora. Iako je Bužim izgubio status opštine krajem 1959. godine, sve do 1. aprila 1960. u Bužimu je djelovala Uprava prihoda, na čijem čelu je dugi niz godina bio Arif Dizdarević. U isto vrijeme u Bužimu je uspostavljen Mjesni ured sa nekoliko službenika. Za šefa Mjesnog ureda postavljen je Hasan Hadžipašić.

Gubljenjem statusa opštine Bužim postaje dijelom onih područja u Bosni i Hercegovini, i u Jugoslaviji, koja nisu imala pozitivan socijalno-ekonomski razvoj. Bužim jeste doživio određeni napredak u odnosu na raniji period, što je logično samo po sebi, jer vrijeme koje dolazi uvijek treba da bude bolje od vremena koje je iza. Međutim, ako se pogleda na okruženje i razvoj drugih dijelova Bosanske Krajine, pa i Bosne i Hercegovine onda se vidi da je Bužim u određenoj mjeri bio zapostavljen od tadašnje vlasti.

U socijalističkom razdoblju Bužim je bio mjesto u kojem je razvoj tekao jako sporo. U cjelini ili djelomično do kraja 1966. godine elektrificirana su sela: Varoška Rijeka, Bužim, Lubarda, Bag, Mrazovac i Konjodor. Iste godine vršene su pripreme za elektrifikaciju dijela Dobrog Sela (Čave). Određeni napredak je postignut u oblasti školstva, kako u gradnji školskih objekata, tako i u povećanju broja učenika, posebno ženske populacije. Kako su godine nakon rata odmicale sve veći broj učenika, pripadnika ženskog spola su pohađale četverogodišnju i osmogodišnju školu.

Godine 1963., Opštinski narodni odbor Bosanska Krupa prerastao je u Opštinsku skupštinu. Nakon deset godina od uvođenja komunalnog sistema, 1965. godine su ukinuti srezovi, pa se opštinsko rukovodstvo u Bosanskoj Krupi više osamostaljuje i direktnije povezuje sa republičkim organima Bosne i Hercegovine.

Komunistička vlast je značajnu pažnju posvećivala podizanju spomenika poginulim borcima NOB-a. Tako je 7. novembra 1967. godine u Bužimu otkriven spomenik sa imenima poginulih boraca u narodnooslobodilačkoj borbi iz Baga, Bužima, Konjodora, Lubarde, Mrazovca i Varoške Rijeke. Spomen ploča u znak sjećanja na pobijene žrtve postavljena je i u Varoškoj Rijeci.

Kako se stanje nije značajnije promijenilo zadugo poslije Drugog svjetskog rata, Bužim, kao endemično nerazvijeno područje kako u Bosanskoj krajini, tako i u Bosni i Hercegovini sve do sedamdesetih godina ostaje po strani modernizacijskih procesa. Uslijed nepostojanja industrijskih kapaciteta na području Bužima, a i zbog veoma malog broja uposlenih Bužimljana u privredi opštine Bosanska Krupa, ali i susjednih opština, 60-ih godina 20. stoljeća dolazi do prvih značajnijih ekonomskih migracija ljudi ovog kraja u zemlje Zapadne i Srednje Evrope, a i iseljavanja u Sloveniju, kao najrazvijeniju jugoslavensku republiku. Prije migracija na Zapad u Bužimu su bili izraženi odlasci na rad u hrvatske gradove: Glinu, Petrinju, Sisak, Dvor, i dr. Na desetine, pa i stotine Bužimljana su odlazili u ta mjesta, gdje su radeći teške fizičke poslove zarađivali tek za najminimalnije potrebe svoje porodice. Ovaj trend je prekinut otvaranjem SFRJ prema kapitalističkim zemljama Evrope.

Koncem 70-ih godina, Bužim je konačno dobio „zeleno svijetlo“, kada započinju, za tadašnje prilike značajnija ulaganja u društveni razvoj. Naime, nakon što je na osnovu svih pokazatelja postalo jasno da je područje Bužima polovinom sedamdesetih godina bilo jedno od najnerazvijenijih područja u BiH, tadašnji bosanskohercegovački politički prvaci, a koji su porijeklom iz Bosanske krajine, su konačno sa nekoliko značajnih privrednih projekata u određenoj mjeri popravili postojeće ekonomsko stanje. Ovome je prethodila inicijativa grupe mještana Bužima, koja je u anonimnom pismu poslanom na relevantnu adresu tadašnjeg Centralnog komiteta, dosta realno prikazala katastrofalno infrastrukturno i privredno stanje Bužima i okoline. U Bužimu nije postojao ni metar asfaltiranog puta kao niti jedan industrijski objekat, a ogromna većina radnosposobnih građana bila je bez zaposlenja. Ovo pismo je zasigurno uticalo na skretanje pažnje bosanskohercegovačkih komunista na ovaj zapostavljeni dio Bosanske krajine.

U godinama koje su uslijedile nakon ovih aktivnosti, korištenjem kredita namijenjenih za razvoj nedovoljno razvijenih područja u Bužimu se otvaraju prvi proizvodni pogoni, ali i grade određeni javni objekti. Najprije dolazi do asfaltiranja prvih kilometara puta iz pravca Bosanske Otoke prema Bužimu i dalje u pravcu Velike Kladuše, koji će svoj završetak imati neposredno pred rat. Do 1980. godine elektrificirana su skoro sva sela. Početkom osamdesetih godina, Bužim kroz projekat „hiljadu škola“ dobija još dvije osmorazredne škole, u Čavi i na Konjodoru. Isto tako u 1978. godini je izgrađena nova zgrada OŠ Bužim. Zbog poteškoća u funkcioniranju Mjesne zajednice Bužim, 1979. godine dolazi do osnivanja Mjesne zajednice Varoška Rijeka, a u četiri naredne godine još pet novih mjesnih zajednica: Konjodor, Čava, Lubarda, Elkasova Rijeka i Zaradostovo. U ovom periodu, između ostalog, izgrađeni su novi motel, prvi supermarket, telefonska centrala sa 160 brojeva, farma brojlera i separacija u Varoškoj Rijeci, i dr. Među investicijama u Bužimu za vrijeme socijalizma najznačajnije su one koje se odnose na izgradnju industrijskih postrojenja. Tako su u periodu od 1981. do 1987. izgrađeni industrijski pogoni Šipada, Saniteksa i Buteksa, u kojima je posao našlo nekoliko stotina radnika.

Između ostalih Bužimljana koji su obnašali značajne rukovodeće funkcije, važnu ulogu u razvoju Bužima osamdesetih godina odigrao je Esad Dervić, koji je nakon višegodišnjeg rukovođenja Mjesnom zajednicom Bužim, između ostalog od 1985. do 1986. obnašao dužnost Predsjednika Skupštine opštine Bosanska Krupa. On, kao i nekolicina drugih dalekovidnih Bužimljana su na vješt način iskoristili utjecaj Hamdije Pozderca koji je bio na visokim pozicijama u tadašnjem sistemu i za čijeg javnog djelovanja dolazi do preporoda čitave Bosanske krajine. U ovih nekoliko godina je nešto ublažen loš odnos zvanične državne i opštinske politike prema bužimskom kraju koja je trajala nekoliko decenija.

Period 1990.-1992.

Krajem osamdesetih godina kao posljedica ekonomske krize i krize političkog sistema, dolazi do raspada Saveza komunista Jugoslavije i na površinu izlaze sve nacionalne suprotnosti koje su bile potiskivane u decenijama nakon Drugog svjetskog rata. U takvim okolnostima, nakon pada komunizma u Jugoslaviji dolazi i do mogućnosti formiranja parlamentarnih stranaka i uvođenja višepartijskog sistema. Tako je 26. maja 1990. godine u Sarajevu osnovana SDA BiH, a sredinom juna među prvima u Bosni i Hercegovini osnovana je Opštinska organizacija ove stranke u Bužimu. Na izborima 18. novembra 1990. godine Stranka demokratske akcije je ostvarila ubjedljivu pobjedu, kako na državnom tako i na opštinskom nivou. Nakon izbora, bužimskom ogranku SDA Bosanska Krupa je pripao veći broj značajnih zakonodavnih i izvršnih pozicija, među kojima je najznačajnija ona Predsjednika Izvršnog odbora Skupštine opštine Bosanska Krupa, koju je obnašao Suad Alibegić. Kvalitetnim pozicioniranjem bužimskih predstavnika u organima vlasti, udareni su dobri temelji za rješavanje gorućih problema Bužima. Pristupilo se aktivnostima oko osnivanja srednje škole u Bužimu, zatim izradi projektno-tehničke dokumentacije za gradnju zaobilaznice. Pored toga javile su se ideje o potrebi rješavanja problema gradskog vodovoda i nove pošte. Navedene aktivnosti su usporene i na određeno vrijeme prolongirane iz razloga što je i bužimski kraj ušao u vrijeme predratne psihoze. U takvim okolnostima 29.2./1.3. u Bužimu je uspješno proveden Referendum o nezavisnosti. Nedugo zatim, 13. marta 1992. godine, pod nerazjašnjenim okolnostima život je izgubio Suad Alibegić, Predsjednik Izvršnog odbora Skupštine opštine Bosanska Krupa i poslanik u Vijeću opština Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine. Rat se osjećao u zraku.

Ratni period (1992. – 1995.)

Organizacija odbrane; Najslavniji dio u povijesti Bužima pripada periodu posljednjeg rata, od 1992. do 1995. godine. Vrijeme je to u kojem je Bužim postao nadaleko poznat po herojskom otporu agresorskim snagama, te kao mjesto postao paradigma odbrambeno-oslobodilačkog rata i borbe za slobodu. Za više od tri godine rata, izolacije, učestalih napada, granatiranja, stradanja, oskudice u hrani i lijekovima, bez struje i vode, Bužimljani su često pokazivali nadljudsku snagu preživljavanja i odolijevanja ratnim poteškoćama. Iako je sve vrijeme bio na udaru napadača, a u nekoliko navrata direktna meta neprijateljskih jedinica, Bužim će najvećim dijelom svoje teritorije kroz ratni period ostati slobodno područje, pod kontrolom Armije R Bosne i Hercegovine, te u zoni odgovornosti 5. korpusa. Za takvo stanje najveće zasluge imaju sami Bužimljani, koji su budno prateći aktualna politička previranja s početka devedesetih na vrijeme prozrijeli namjere neprijatelja, te u poluilegali otpočeli sa organizacijom odbrane. Nosioci aktivnosti oko pripremanja odbrane bili su članovi Izvršnog odbora SDA Bužim u čijem sastavu su bili: Ibrahim Veladžić – predsjednik, Kasim Alibegić – generalni sekretar, Rasim (H) Šahinović – tehnički sekretar, te članovi Fikret Abazović, Hasan Bajrektarević, Husein Cinac-Huska, Ifet Šišić, Vehbija Isaković, Ekrem Ljubijankić, Alija Osmanović i Osman Sijamhodžić. Tako je zabilježeno da je prva vojna formacija, Protivdiverzantski vod (PDV), sastavljen od tridesetak članova Patriotske lige i naoružana lakim pješadijskim naoružanjem formirana 8. septembra 1991. godine. Ovaj vod će u narednoj godini prerasti u Izviđačko-diverzantsku četu „Hamza“, pod komandom Asima Bajrektarevića, te prilikom formiranja brigade ući u njen sastav.

Nakon uspješno provedenog Referenduma o nezavisnosti Bosne i Hercegovine, 1. marta 1992. godine vodeći ljudi SDA Bužim, još intenzivnije su nastavili sa organiziranjem otpora nadolazećoj velikosrpskoj agresiji koja se već tada mogla naslutiti. U kontekstu tih dešavanja, a na osnovu Odluke Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine o osnivanju kriznih štabova, u Bužimu je 4. aprila 1992. godine na ZBORU GRAĐANA kojem je prisustvovalo 213 mještana te odbornici Skupštine SDA Bužim, jednoglasno donesena Odluka o osnivanju Glavnog kriznog štaba za bužimsko područje. U sastav GKŠ izabrani su: Ismet Velić – ispred Izvršnog odbora SDA Bužim, Ifet Šišić – potpredsjednik Skupštine opštine Bosanska Krupa, Sead Šahinović – predsjednik Skupštine SDA Bužim, Husein Amidžić – komandant Štaba CZ Bužim, Ismet Jusić – komandir policijske stanice Bužim, Esad Velić – komandant ŠTO Bužim, Rasim Mustafić – predsjednik Izvršnog odbora MZ Bužim i Nurija Bajrektarević – tehnički sekretar. Neposredno po osnivanju, članovi GKŠ su pristupili formiranju jedinica teritorijalne odbrane, jedinica civilne zaštite, pomoćnih kriznih štabova te vojne policije. Za prvog komandanta ŠTO Bužim imenovan je Esad Velić, kojeg je na toj dužnosti 21. maja zamijenio Edhem Dizdarević. Za načelnika ŠTO imenovan je Izet Nanić, koji je već 7. aprila 1992. godine izvršio postrojavanje prve čete. Pored njih čelne pozicije u ŠTO imali su: Zijad Nanić – pomoćnik komandanta za bezbjednost, Mirsad Šahinović-Špegelj – pomoćnik komandanta za obavještajne poslove, Rifet Ćenanović – pomoćnik komandanta za logistiku, Adem Kovačević – načelnik veze i Abid Duaraković – savjetnik za vojna pitanja. Primarni zadatci GKŠ bili su ustrojavanje jedinica TO, jedinica CZ, praćenje aktualne situacije na terenu, te pravovremeno donošenje odluka u cilju zaštite naroda i teritorije. Kako je organizacija tekla po planu, 23. jula izvršena je smotra Prvog, 2. augusta smotra Drugog, a 12. augusta smotra Trećeg odreda TO Bužim. Na čelu Prvog odreda nalazio se Hasan Musić, na čelu Drugog odreda Fuad Kulauzović, dok je na čelu Trećeg odreda bio Sead Jusić. Na dužnost komandanta ŠTO Bužim, 01. augusta imenovan je Izet Nanić.

Svakodnevnom mobilizacijom, ali i dolaskom velikog broja Bužimljana iz susjednih zapadnih zemalja, koji su se probijali kroz srpske položaje preko Like i Korduna, ŠTO Bužim je iz dana u dan brojao sve veći broj vojnika. Nakon što je po naredbi Štaba Vrhovne komande u augustu formirana Unsko-sanska operativna grupa, dolazi do osnivanja brigade od dotadašnjih pripadnika TO Bužim. Prilikom posjete komandanta USOG-a Ramiza Drekovića Komandi ŠTO Bužim, izdana je usmena naredba i 15. augusta 1992. godine formirana je 105. BUŽIMSKA UDARNA KRAJIŠKA PJEŠADIJSKA BRIGADA, za čijeg prvog komandanta je postavljen Izet Nanić. Za njegove saradnike postavljeni su: Zijad Nanić, Meho Bašić, Fuad Kulauzović, Ibrahim Cinac, Abid Duraković, Remzija Ičanović, Husein Muratović, Ismet Balčinović, Nurija Bajrektarević, Hamdija Mustafić i Ismet Jusić. Formiranjem Petog korpusa Armije R BiH, 21. oktobra 1992. godine, „105 BUKB“ postaje jedna od njegovih brigada.

Početkom 1993. godine, 21. januara, održana je konstituirajuća sjednica  Skupštine Zajednica mjesnih zajednica Bužim, kada je donesena Odluka o gašenju Glavnog kriznog štaba, a ZMZ Bužim je nastavila sa radom kao civilna vlast na području sedam postojećih i tri novoformirane mjesne zajednice bužimskog kraja. Zajednica mjesnih zajednica je bila organizirana kroz Skupštinu i Izvršni odbor. Prvi predsjednik Skupštine ZMZ Bužim bio je Ismet Velić, kojeg je na toj dužnosti 16. septembra 1993. godine zamijenio Izet Ljubijankić. Na poziciji predsjednika Izvršnog odbora ZMZ Bužim od osnivanja do prestanka sa radom organa civilne vlasti bili su Rasim Šahinović, Ismet Balčinović i Hazim Grošić.

Tokom rata bužimska brigada je nekoliko puta mijenjala naziv. Postojeći naziv je promijenjen 02. aprila 1993., kada je nazvana “105 BUŽIMSKA UDARNA MUSLIMANSKA BRIGADA“, a nešto kasnije 10. aprila 1993. dobija novo ime „505 BRDSKA BRIGADA“. U međuvremenu, 04. aprila 1993. godine u Bužimu, komandant „105 BUM“ brigade Izet Nanić, pred postrojenim borcima je primio ratnu zastavu, koju mu je uručio komandant Petog korpusa Ramiz Dreković. Zbog izuzetnog isticanja u borbi za očuvanje suvereniteta i integriteta Republike Bosne i Hercegovine, iskazane hrabrosti, odlučnosti i požrtvovanja u izvršavanju borbenih zadataka i postignutih uspjeha u borbi protiv agresora, 15. decembra 1993. godine stiglo je još jedno priznanje, kada je 505. proglašena VITEŠKOM BRDSKOM BRIGADOM. Važan datum u ratnom putu 105.-505. svakako je i 19. decembar 1993. godine, dan kada je formiran Drugi jurišni bataljon. Kako je u brojnim borbama i akcijama zarobljena velika količina naoružanja i kako se brigada u znatnoj mjeri naoružala, 10. aprila 1994. godine je dobila naziv „505 VITEŠKA MOTORIZOVANA BRIGADA“.

Bitke i ratišta

U toku proteklog rata borci 505. vbbr. učestvovali su velikom broju bitaka, kako na prostoru današnje općine Bužim, tako i na širem području odgovornosti 5. korpusa Armije R BiH. Svaka od njih je imala svoju težinu i nemjerljiv značaj, i u svakoj od njih se branila država i narod. Međutim, gledano kroz prizmu ratnih događanja od samog početka pa do njegovog kraja potrebno je izdvojiti one datume i događaje koji su bitno uticali na sami tok rata i postizanje mira u našoj zemlji.

Bosanska Krupa (21.4.1992.); Prvo ratno iskustvo Bužimljani su imali 21. aprila 1992., kada su pripadnici TO Bužim i jedinice rezervnog sastava policije zajedno sa jedinicama iz Cazina i Velike Kladuše uzeli aktivno učešće u odbrani Bosanske Krupe. Iako su, zbog nedostatka naoružanja i municije, potisnuti na lijevu obalu Une, jedinice TO Bužim su uspjele zaustaviti napredovanje agresora u pravcu Bužima i Cazina. Pogibijom Envera Makića, prve žrtve iz redova TO Bužim, u potpunosti je razbijeno uvjerenje određenog dijela stanovništva da rata neće biti. Iz dana u dan, ljudi su bivali sve više svjesni spoznaje da je posrijedi agresija na Bosnu i Hercegovinu i da se ne radi o trenutnim i pojedinačnim događajima. Nakon ove bitke uspostavljene su linije odbrane Bužima od Baštre i Banjana do Radoča i Ravnica.

Kontejner (5.6.1992.); Jedna od prvih operacija koju su Bužimljani vodili na teritoriju današnje općine Bužim, jeste akcija pod nazivom „Kontejner“, izvedena 5. juna 1992. godine, na samom vrhu Ćorkovače. Na ovu uspješno izvedenu akciju, četnici su uzvratili granatiranjem civilnih naselja u Bužimu.

Kekići (11.6.1992.); Prva veća bitka na području današnje općine Bužim odigrala se na 11. juna 1992. godine na sektoru između Radoča i Stabandže, u blizini naselja Bućevci, neposredno uz granicu sa Republikom Hrvatskom. Vojne agresorske snage, koje su rapolagale značajnim borbenim sredstvima pokušale su iz pravca Žirovca pješadijski prodor prema Bužimu. Iako slabo naoružani pješadijskim i lovačkim naoružanjem, Bužimljani su odbili ovaj napad, te zadržali kontrolu nad prvim linijama odbrane.

Oganj (7.10.1992.); Dana, 7. oktobra 1992. godine, u operaciji „Oganj“, koja predstavlja prvu ofanzivnu akciju jedinica 105. BUMB, u rejonu Ćorkovače je oslobođeno dvadesetak km2 teritorije, zarobljena značajna količina naoružanja i municije, i likvidirano nekoliko desetina neprijateljskih vojnika.

„Munja 93“ (11.1.1993.); Prva velika pobjeda bužimskih gazija nad jedinicama VRS i SAO Krajine odigrala se 11. januara 1993. godine. Ova bitka, poznata pod nazivom „Munja 93“, predstavlja najznačajniju dotadašnju bitku u zoni odgovornosti 5. korpusa. U jeku velike zime, za svega nekoliko sati oslobođeno je desetak km2 teritorija, zauzete taktički povoljnije pozicije, povezane linije odbrane na potezu Banjani-Ćorkovača, te likvidirano 163 agresorska vojnika. Isto tako, u ovoj bici zaplijenjena je značajna količina ratne opreme (prvi topovi, minobacači, na stotine pješadijskih cijevi i sl.). Ono što dodatno odlikuje ovu bitku jeste i spontani nastanak „tekbira“, ratnog pokliča bužimske brigade.

„Prva autonomija“ (od 27.9.1993. do 21.8.1994.); Od proglašenja tzv. AP Zapadna Bosna, 27. septembra 1993. godine, bužimska 505. vbbr. je bila nepremostiva brana njenoj rušilačkoj aktivnosti naspram države Bosne i Hercegovine. U dane 7. i 8. oktobra 1993. godine u Bužimu su održani mitinzi, gdje je narod jasno rekao NE autonomiji i izrazio svoju punu privrženost jedinstvenoj i cjelovitoj državi Bosni i Hercegovini. U narednom periodu uslijedit će žestoke borbe između jedinica tzv. „narodne odbrane“ i jedinica 5. korpusa. Najveći teret u ratu sa izdajničkim jedinicama Fikreta Abdića podnijet će upravo Bužimljani. Među brojnim datumima i događajima iz ovog perioda potrebno je izdvojiti: 1. novembar 1993. godine – akcija na području Čaglice, Zborišta i Crvarevca; 12. novembar 1993. godine – prva žrtva tzv. AP Zapadna Bosna, pogibija Hasana Nanića-Hrke; 15. novembar 1993. godine – zauzimanje Todorova; 29. novembar 1993. godine – oslobađanje Vrhovske; 30. decembar 1993. godine – slomljena Prva brigada Narodne odbrane na području Čaglice i Crvarevca; 12. januar 1994. godine – oslobađanje Stabandže; 11. juni 1994. godine – oslobađanje Golubovića, Tabakovića, te Donje i Gornje Čelinje; 30. juni – zauzimanje Brkića Koplja i 4. august 1994. godine – oslobađanje Pećigrada.

Nakon velikog broja bitaka sa jedinicama „narodne odbrane“, jedinice 5. korpusa su iz dana u dan napredovale u pravcu Velike Kladuše. Konačan  slom „prve“ autonomije desio se 21. augusta 1994. godine. Toga dana, jedinice 5. korpusa, u čijem sastavu su se posebno istakli borci 505. vbbr., oslobodili su Veliku Kladušu. Na taj način prestao je da postoji front, koji je znatno otežavao borbeno djelovanje 5. korpusa.

U vrijeme „prve autonomije“, za kratkotrajnog primirja sa tzv. AP Zapadna Bosna, koje je potpisano 18. januara 1994. godine, u mjesecu januaru jedinice 505. brigade su uzele aktivno učešće u zaustavljanju srpske ofanzive u rejonu Grmuško-srbljanskog platoa. I u ovoj bitci koja je vođena u hladnim februarskim danima, opet su se posebno dokazali Bužimljani, koji su do nogu potukli agresorske snage na lokalitetima Hasinog vrha, Alibegovića Kose, Vrška, Male Zečice, Ćelara i Šmrekara. Preko 600 pripadnika 505. učestvovalo je u ovim bitkama, među kojima je 17 poginulih. Posljednje snage bužimske brigade, poslije stabiliziranja linije fronta, ovo područje su napustile u maju mjesecu.

„Breza 94“ (12.9.1994.); Zatišje nakon oslobođenja Velike Kladuše nije trajalo dugo, moglo bi se reći da je to bilo zatišje pred buru. Nakon neuspjelog pokušaja zauzimanja Bosanske Bojne, 1. septembra 1994. godine, generalštab VRS je u rejon Suhe Međe doveo 12.000 vojnika i otpočeo operaciju pod nazivom „BREZA 94“. Za cilj je imao slomiti 505. brigadu, koja je bila kičma 5. korpusa, i podijeliti Bihaćki okrug na dva dijela. Ova bitka, uz „Munju 93“ zasigurno je najveća bitka koja se odigrala na području Bužima u toku zadnjeg rata, ali i jedna od najznačajnijih, ako ne i najznačajnija, bitka u zoni odgovornosti 5. korpusa. Žestoka borbena dejstva su trajala od 5. do 12. septembra 1994. godine, a odlučujuća borba se desila u jutarnjim satima 12. septembra 1994. godine. Poprište višednevnih borbi je bilo na liniji od Baštre, preko Banjana i Ćorkovače, do Radoča, a završni okršaj se zbio na rejonu Sipa i Križa. Srpske snage su doživjele veliki poraz, a jedinice Armije R BiH su izašle na državnu granicu sa Republikom Hrvatskom. U toku bitke Breza „94“ ranjen je ratni zločinac Ratko Mladić, potučene elitne jedinice VRS „Panteri“, „Mauzeri“, i druge srpske paravojne formacije. Tom prilikom izbačeno je iz stroja oko 360 neprijateljskih boraca i zaplijenjena značajna materijalno-tehnička sredstva. Nakon ove bitke, 505. brigada pored ranijeg statusa viteška dobiva i status motorizovana, te nosi zaslužni epitet jedne od najuspješnijih brigada Armije Republike Bosne i Hercegovine.

„Grmeč 94“ (od 25.10. do 10.11.1994.); U namjeri oslobađanja Bosanske Krupe, 25. oktobra 1994. godine započela je združena operacija jedinica 5. korpusa. Forsiranjem rijeke Une, 30. oktobra u ovu operaciju se uključuju jedinice 505., koje prelaze preko Une i privremeno oslobađaju dio teritorija. Nakon 11 dana iscrpljujućih borbi uz tridesetak poginulih i veliki broj ranjenih dolazi do povlačenja jedinica na lijevu stranu Une.

„Druga autonomija“ (16.11.1994.-8.8.1995.). Krajem oktobra i početkom novembra 1994. godine, vojnici 505. brigade sudjeluju u velikom broju bitaka za odbranu grada Bihaća. U to vrijeme, započinje snažna ofanziva Abdićevih snaga na Veliku Kladušu. Tako je 16. novembra započela združena ofanziva dva agresora, VRS i SAO Krajine, te tzv. „abdićevaca“. Bihać je odbranjen, ali je u gradu Velikoj Kladuši  ponovno uspostavljen režim paradržavne tvorevine AP Zapadna Bosna. Naredbom Komande 5. korpusa, po otpočinjanju Druge autonomije, 505. brigada je pored svoje ranije komandne odgovornosti dobila zadatak da bude nosilac aktivnosti u odbrani slobodne teritorije Velike Kladuše.

Poslije velikih okršaja i obostranih stradanja, krajem decembra 1994. godine potpisano je primirje, koje nije bilo dugog vijeka. Agresor ga je narušio već u drugoj polovini februara 1995. godine, kada je nastavio sa novim snažnim napadima na slobodni dio teritorije Velika Kladuša, kao i na širi rejon okruga Bihać. Problem više u to vrijeme predstavljala je i potpuna blokada Bihaćkog okruga, za kojeg više nije bilo humanitarnih konvoja, što je dodatno usložnjavalo situaciju na samom terenu.

U ovo vrijeme na kladuškom ratištu jedinice 505. su, pored borbe sa „izdajničkim“ snagama, vodile borbe i sa najelitnijim jedinicama i specijalnim formacijama vojske Srpske krajine te vojske Jugoslavije. Broj poginulih i ranjenih bužimskih vojnika povećavao se iz dana u dan. Tako je u razdoblju od novembra 1994. do juna 1995. na svim linijama fronta u prosjeku dnevno ginuo po jedan borac 505. brigade.

U vrijeme najžešćih napada združenih jedinica tzv. AP Zapadna Bosna i srpskih paravojnih formacija, u namjeri da rasterete taj dio fronta, jedinice 505., 502., 511. i 510. brigade na dan 4. juli 1995. izvode napad na agresorske snage u rejonu Suhe Međe. Ovom uspješnom akcijom, u kojoj je oslobođena teritorija Glodne, Bulećana i Ivanjske, podignut je borbeni moral svih jedinica 5. korpusa.

Posljednja velika ofanziva četničko-izdajničkih snaga iz pravca autonomije otpočela je 19. jula 1995. godine. Međutim, zahvaljujući sveukupnoj genijalnoj strategiji odbrane 5. korpusa, u čijim odbrambeno-organizacijskim aktivnostima se posebno istakao brigadni general Izet Nanić, agresor i pored ogromne premoći u materijalno-tehničkim sredstvima i vojnoj sili nije uspio slomiti otpor branilaca. Odbrana u ovako teškim okolnostima je predstavljala podstrek za oslobađanje okupiranih prostora u vrijeme kada je vojno-politička situacija bila povoljnija po snage koje su branile Republiku Bosnu i Hercegovinu, a što je uslijedilo u augustu 1995. godine. Na koncu, poslije niza iscrpljujućih bitaka, u kojima je stradao veliki broj boraca, u petak 8. augusta 1995., jedinice 5. korpusa  su po drugi i posljednji put oslobodili Veliku Kladušu.

Ovakav pozitivan razvoj i epilog događaja može se dovesti u vezu sa uspješnom vojno-redarstvenom akcijom „Oluja“, koju je hrvatska vojska pokrenula 4. augusta 1995. godine, sa ciljem oslobađanja okupiranih dijelova Republike Hrvatske. Na taj način je otvoren prostor za konačnu vojnu pobjedu 5. korpusa i 505. brigade na bojištu Bihaćkog okruga. Radost deblokade okruga Bihać pomutila je neočekivana pogibija legendarnog komandanta Bužimske brigade, generala Izeta Nanića.

Izet Nanić-heroj novog doba

Izet Nanić je rođen kao drugi među sedam sinova, od oca Ibrahima i majke Rasime, 4. oktobra 1965. godine u Bužimu. U istom mjestu završio je osnovnu školu sa odličnim uspjehom. Njegovi savremenici su jedinstveni u mišljenju da se radilo o izuzetno inteligentnom mladiću, koji je već od malih nogu pokazivao natprosječnu nadarenost i umijeće.  Nakon završene osnovne škole, svoje dalje školovanje nastavio je u Zagrebu, i kao jedan od boljih u klasi maturirao u vojnoj školi 1984. godine. Po završetku srednje škole upisuje vojnu akademiju u Beogradu, smjer RV PVO, gdje provodi prve dvije godine. Jednu godinu pohađa u Sarajevu, a vojnu akademiju završava 1987. godine u Zagrebu. Iste godine stupa u brak sa Sefijom Remetić iz Varoške Rijeke, sa kojom stiče troje djece: Izetu 1988., Nevzeta 1991. i Ibrahima 1993. godine. Službovanje u JNA provodi u Kragujevcu kao poručnik JNA, koju je smatrao velikosrpskom, te je napušta početkom 1992. godine, nakon čega sa porodicom dolazi u rodni Bužim. Po povratku u svoj kraj uzima aktivno učešće u organiziranju odbrane i formiranju prvih jedinica na ovom prostoru. Kao jedan od osnivača ŠTO Bužim, 1. augusta 1992. godine, imenovan je za njegovog komandanta. Svojim idejama, djelovanjem i načinom na koji je vodio ŠTO svakim danom ulijevao je sve veće povjerenje među bužimskim borcima i starješinama, kao i općenito među narodom.Izet Nanić je osnivač 105., koja je kasnije preimenovana u 505. vbr. Osim toga, general Nanić, koristeći svoje vojničko znanje i umijeće izgradio je brigadu sa specifičnim načinom ratovanja. Jedinica, kojoj je bio na čelu, zahvaljujući njenim pobjedama i briljantnoj taktici komandanta, uživala je najveći ugled među borcima i narodom Bihaćkog okruga. U vrijeme međubošnjačkog sukoba, Izet Nanić je pokazao svoju dosljednost, patriotizam i domoljublje prema državi Bosni i Hercegovini, te se odlučno i pravovremeno suprotstavio formiranju AP Zapadne Bosne, kvinslinške paradržavne tvorevine na ovim prostorima. Isto tako, on je najzaslužniji za formiranje novih jedinica, među kojima vrijedi istaknuti ČSN-BSN „Hamza“ i DIV „Gazija“, čiji je doprinos odbrani Krajine nemjerljiv. Uvijek je bio za korak ispred drugih, uvijek hitriji i pribraniji.Više puta je pohvaljivan i nagrađivan od strane komandanta 5. korpusa, generala Atifa Dudakovića, a 15. aprila pohvaljen je i od komandanta AR BiH, generala Rasima Delića. Iako je bio komandant, to ga nije spriječilo da u toku najvećih bitaka bude na prvim linijama odbrane zajedno sa svojim borcima. Tako je u jednoj od bitaka na području Velike Kladuše bio ranjen, 18. juna 1994. godine. Za svoje podvige u toku rata, 14. augusta 1994. godine, odlikovan je značkom „Zlatni ljiljan.“ Poginuo je 5.8.1995. godine u svojoj tridesetoj godini života, na području Ćorkovače, u rejonu Vijenca. U januaru 1996. godine, posthumno je odlikovan „Ordenom heroja oslobodilačkog rata i unaprijeđen u čin brigadnog generala AR BiH. Svojim ratnim zaslugama general Izet Nanić je postao legenda Bužima i Bosanska krajine  i može se svrstati u red najvećih krajiških junaka u cijeloj historiji.

„Sana 95“. U naredna dva i pol mjeseca 5. korpus AR BiH oslobađa veliki prostor BiH koji do tad bio pod srpskom okupacijom. U ovim akcijama oslobođeni su gradovi: Bosanska Krupa, Ključ, Bosanski Petrovac i Sanski Most. Jednice 505. vbbr., predvođene pukovnikom Seadom Jusićem dale su veliki doprinos u oslobađanju Bosanske Krupe i Sanskog Mosta. Potpisivanjem jednomjesečnog primirja 20. oktobra 1995. godine spriječeno je oslobađanje novih prostora i gradova, jer su jedinice 5. korpusa bile nadomak oslobađanja Prijedora, Mrkonjić Grada i Banja Luke.

U sastavu 505. viteške brigade za vrijeme proteklog rata boravilo je 4.805  vojnika. Pored većine koju su činili Bužimljani, bilo je i onih iz drugih dijelova Bosanske krajine, ali i šire. Život je izgubio 471 borac, dok se 5 boraca vode kao nestali. Broju poginulih treba dodati 4 pripadnika MUP-a, te 2 pripadnika Civilne zaštite. Teže ili lakše ranjeno je 2.795 boraca, dok preko 500 vojnika čine osobe sa različitim stepenom invalidnosti. Znatan broj Bužimljana se nalazio u redovima drugih jedinica Armije R BiH, među kojima je 18 poginulih, te 6 nestalih.

Strukturu jedinica 105.-505. brigade činila su tri bataljona, jedinice vojne policije, te elitne formacije „Hamze“, „Gazije“ i „Tajfun“. Navedene jedinice, koje su predstavljale okosnicu Bužimske brigade iznjedrile su brojne heroje. Najvećim ratnim priznanjima, značkom „Zlatni ljiljan“ odlikovan je 51, dok su značku „Srebreni štit“ dobila četiri pripadnika 505. brigade. Neosporna je činjenica da je broj navedenih odlikovanja puno manji u odnosu na broj onih koji su za svoj doprinos u odbrambeno-oslobodilačkom ratu zaslužili neko od navedenih ratnih priznanja. Zahvaljujući hrabrosti i smionosti njenih boraca, te cjelokupnom doprinosu u proteklom ratu,  505. brigada je odlikovana nazivom viteška, te svrstana među četiri najuspješnije brigade u Armiji R BiH.

U vrijeme troipogodišnje izolacije i života u otežanim ratnim okolnostima, bužimsko stanovništvo je pokazalo izrazitu solidarnost i humanost, primivši nekoliko hiljada izbjeglica iz raznih dijelova Bosanske krajine. Javni život u Bužimu odvijao se shodno ratnim prilikama. Tako je nastava u osnovnim školama u Bužimu i Konjodoru izvođena po skraćenom planu i programu. U 1993. godini Bužim je dobio srednju školu. Godinu dana ranije osnovano je odjeljenje Centra za socijalni rad Bužim.

U snabdijevanju stanovništva osnovnim životnim namirnicama, pomoć su pružale međunarodne humanitarne organizacije, ali i bužimska dijaspora, koja je osim civilnog stanovništva pomagala i vojsku. Za funkcionisanje svakodnevnog života velike zasluge imali su bužimski ljekari, nastavnici i imami, ali i brojni imućniji mještani. Poseban doprinos u odbrani Bužima dali su rukovodioci i uposlenici proizvodnih pogona Saniteksa, Šipada i Buteksa, koji su postojeće kapacitete stavili u funkciju namjenske vojne industrije, te na taj način bili logistička podrška borcima i starješinama 505., ali i cjelokupnog Petog korpusa. Uz sve to, za informisanje građana i podizanje morala kod civilnog i vojnog stanovništva najveće zasluge pripadaju Informativnoj službi Bužim. U toku rata novinski list Glas Bužima bio je najznačajniji lokalni medij. Pred sami kraj rata dolazi do osnivanja Radija Bužim.

Period nakon formiranja općine Bužim 1995

Težak višedecenijski period izolacije i stagnacije, koji je određenim ulaganjima 80-ih godina nakratko ublažen, konačno je prekinut sredinom devedesetih godina, kada je Bužim povratio satus općine. Dana 20. februara 1995. godine, Odlukom Ratnog Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine, Bužim je proglašen općinom, što spada u red najvažnijih datuma u povijesti Bužima. Članovi Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine, u čijem sastavu su bili: Alija Izetbegović, Ejub Ganić, Nijaz Duraković, Stjepan Kljujić, Ivo Komšić, Tatjana Ljujić-Mijatović i Mirko Pejanović, donijeli su Uredbu sa zakonskom snagom o formiranju općine Bužim. 99

Povratak statusa općine rezultat je višegodišnjih nastojanja nekih mislećih ljudi Bužima, koji je kulminirao u ratnom vihoru od strane istaknutih političkih predstavnika SDA. Svoje nade u mogućnost povratka statusa općine, ovi ljudi su crpili iz znanja o velikom poštovanju kojeg su ljudi širom Bosne i Hercegovine kao i najviše državne institucije imali prema viteškoj borbi Bužimljana. Ovome je prethodilo nekoliko bezuspješnih inicijativa o povratku statusa općine još iz vremena socijalizma. Međutim, u to vrijeme, zvanična politika nije imala sluha prema tim zahtjevima.

Uz ratno političko rukovodstvo, te borce i starješine 505. brigade, velike zaslugu za povratak statusa općine Bužim imaju i potpisnici inicijative, te autori elaborata o njenom osnivanju. Ovaj dokument, koji je sačinjen u septembru 1990. godine, djelo je radne grupe na čijem čelu se nalazio Husein Muratović. Pored njega, na izradi elaborata radili su: Ibrahim Mujić, Bećir Mulalić, Ćazim Grošić, Enver Ćenanović, Ifet Šišić, Ekrem Ljubijankić, Nurija Skenderović, Almir Šahinović, Elvir Muratović, te Sakib Hadžić. Uz dodatni ANEKS, elaborat je poslužio kao osnov Zahtjeva za osnivanjem općine Bužim, upućenog od strane Zajednice mjesnih zajednica Bužim, 30. augusta 1994. godine na adresu Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine. Rukovodstvo Zajednice mjesnih zajednica Bužim, te Izvršni odbor SDA Bužim, ponijeli su najveći teret na konkretizaciji ideje o povratku statusa općine Bužim. Uz prethodno donesene Odluke o prihvatanju inicijative za osnivanje općine Bužim od strane postojećih mjesnih zajednica, te pribavljene saglasnosti i mišljenja OO SDA Bužim, KO SDA Unsko-sanskog kantona, Komande 505. vmtbr, Komande 5. korpusa, Skupštine općine Bosanska Krupa, Skupštine općine Cazin, Skupštine općine Velika Kladuša, Ministarstva pravde R BiH, Ministarstva pravosuđa i uprave R BiH, te drugih neophodnih akata, 20. februara 1995. godine osnovana je općina Bužim. Nedugo zatim, 28. marta došlo je do prekida rada ZMZ Bužim. U mjesecu maju, održana je sjednica privremene Skupštine općine Bužim, koju su sačinjavali odbornici izabrani na izborima 1990., te predsjednici Skupština mjesnih zajednica. Na ovoj sjednici biran je Načelnik općine Bužim. Između tri kandidata, Huseina Nanića, Mirsada Šahinovića, te Izeta Ljubijankića, za prvog Načelnika općine Bužim, najvećim brojem glasova izabran je Husein Nanić.

Formiranjem općine Bužim njeni mještani su dobili institucionalni okvir za vlastiti napredak. Na taj način su se stekli bolji uvjeti za odrastanje, školovanje i zapošljavanje lokalnog stanovništva. U vremenu nakon dobivanja statusa općine pa do danas investirano je duplo više po različitim osnovama nego u periodu od tri i pol decenije od kako je Bužim izgubio status općine i bio dijelom općine Bosanska Krupa. Kontinuirana izgradnja u poslijeratnom periodu za kratko vrijeme je stvorila dobre preduvjete za potpunu održivost ove lokalne zajednice. Mnoge od četrnaest mjesnih zajednica, zbog niza asfaltiranih puteva, pokrivenosti telefonskom mrežom, vodovodima i sve kvalitetnijom elektro-mrežom, velikom brzinom poprimaju oblik urbanih naselja.

Općina Bužim danas u potpunosti dijeli sudbinu manjih i mladih općina u Bosni i Hercegovini. Svakodnevnim angažmanom općinsko rukovodstvo nastoji nadoknaditi izgubljene godine i decenije društveno-ekonomske zapostavljenosti i stagnacije, te samoodrživim projektima, priključiti se razvijenijim i uspješnijim dijelovima Unsko-sanskog kantona, ali i Bosne i Hercegovine. Unatoč nedostatku određenih sadržaja komunalne infrastrukture, koji su prijeko neophodni i koji su fazi izgradnje, te postojanju brojnih problema koji zahtijevaju brže rješenje, ova općina predstavlja mjesto sa realnim osnovama za lijep i ugodan život, te za bolju i svjetliju budućnost svih građana. Veliki udio mladog stanovništva, veliki broj visokoobrazovanih, te brojna udruženja, kolektivi i organizacije, nada su i garant bolje budućnosti.

Hronologija najznačajnijih datuma, događaja i ličnosti u povijesti Bužima
1334., prvi pisani pomen Bužima (In Cave alias Bužima),
1336., prvi poznati vladar bužimskog grada, Grgur Galles,
Nakon Grgura Gallesa pa sve do osmanskog osvajanja Bužima kao imena najznačajnijih vladara bužimske tvrđave spominju se Martin Frankopan, Juraj Mikuličić, Ivan i Petar Keglević,
1576., pad Bužima pod osmansku upravu; Bužim osvojio Ferhat-paša Sokolović i pripojio ga Bosanskom sandžaku,
1737., Ahmed Bajrekatrević uspješno komandovao odbranom bužimske tvrđave u vrijeme njene opsade od strane hrvatskog bana,
1850.-51, Alija Kedić predvodio Krajišnike u borbi protiv osmanske uprave,
26.-28. juna, 1876., borbe Bužimljana na Dobrom Selu i Bućevcima sa ustanicima koje je predvodio Petar I Karađorđević (Mrkonjić),
7. jula 1876., u završnoj borbi na Ćorkovači Bužimljani porazili četu Petra Mrkonjića,
22. oktobra 1878., pad Bužima pod Austro-Ugarsku upravu, kao posljednjeg bosanskog mjesta,
1913., osnovana osnovna škola na Dobrom Selu, prva državna škola na području današnje općine Bužim,
1923., osnovana osnovna škola u Bužimu,
1924., Ahmed Šahinović, predsjednik JMO u Bužimu, izabran za člana Glavnog odbora JMO u Sarajevu,
1928., Bužim dobio status opštine, za prvog Predsjednika opštine izabran Husein Husić,
1930., za Predsjednika opštine Bužim imenovan Ibrahim Mustafić,
1933., za Predsjednika opštine izabran Ibrahim Šahinović,
1936.-1941., funkciju Predsjednika opštine obnašao Huse Veladžić,
1937.-1941., poziciju banskog vijećnika Vrbaske banovine obnašao Alaga Isaković iz Bužima,
1938., otkrivena ruda mangana na  lokalitetu Popovića Polje,
10. april 1941., njemačkom-talijanskom okupacijom Kraljevine Jugoslavije područje općine Bužim ušlo u sastav NDH,
6.-7.  novembra 1942., prvo oslobađenje Bužima od strane partizana,
od februara 1943. do septembra 1944. godine sa manjim prekidima u Bužimu egzistirao Bužimski bataljon na čelu sa Hasom Dizdarevićem, kao dio Muslimanske milicije, vojne formacije koju je oformio Huska Miljković,
proljeće 1945., Bužim je trajno postao dio slobodne teritorije,
august 1945., prestao sa radom Opštinski narodni odbor u Bužimu, što je značilo ukidanje opštine Bužim,
1952.-1959., period u kojem Bužim ponovno ima status opštine,
1953., početak proizvodnje u Rudniku mangana Bužim,
1. april 1960., formiranje Mjesnog ureda u Bužimu,
1974., formiranje Mjesne zajednice Bužim,
1983.-1987., izgradnja industrijske zone u Bužimu te početak proizvodnje u postrojenjima Šipada, Saniteksa i Buteksa,
15. novembar 1990., centralni predizborni skup SDA u Bužimu pred oko 10.000 ljudi,
18. novembar 1990., parlamentarni izbori, ubjedljiva pobjeda SDA u naseljima današnje općine Bužim,
13. mart 1991., pogibija Suada Alibegića, predsjednika Izvršnog odbora Skupštine opštine Bosanska Krupa te člana Vijeća opština Skupštine R BiH,
4. april 1992., formiranje GKŠ u Bužimu,
11. juni 1992., prva značajna bitka Bužimljana na području današnje općine Bužim,
15. august 1992., formiranje 105. BUŽIMSKE UDARNE KRAJIŠKE PJEŠADIJSKE BRIGADE,
11. januar 1993., bitka“Munja 93“,
10. april 1993., promjena naziva 105. u 505. brdsku brigadu,
16. oktobar 1993., osnivanje srednje škole u Bužimu,
15. decembar 1993., 505. proglašena viteškom brdskom brigadom,
21. august 1994., slom „Prve autonomije“, oslobađanje Velike Kladuše,
12. septembar 1994., bitka „Breza 94“,
20. februar 1995., formiranje općine Bužim,
5. august 1995., pogibija generala Izeta Nanića, komandanta 505. viteške brdske brigade,
septembar i oktobar 1995., sudjelovanje jedinica 505. u oslobađanju Bosanske Krupe i Sanskog Mosta,
3. juni 1996., osnivanje firme „Kov-grad” d.o.o. Bužim, najznačajnije privredne kompanije u općini Bužim.